بحث و گفت‌وگو در رسانه‌های فارسی زبان خارج از ایران و رسانه‌های اجتماعی در مورد ویکی‌پدیای فارسی وارد هفته ششم شد. چندین مقاله و برنامه تلویزیونی و صدها نظر در رسانه‌های اجتماعی چند سئوال عمده را پیرامون ویکی‌پدیا و به طور خاص ویکی‌پدیای فارسی مطرح می‌کنند.
آیا حکومت ایران در تلاش برای نفوذ بر صفحات ویکی‌پدیا و تحریف حقایق است؟
تا چه اندازه می‌توان به مطالب مندرج در ویکی‌پدیا اعتماد کرد؟
کیفیت و درستی مطالب ویکی‌پدیای فارسی در مقایسه با ویکی‌پدیای انگلیسی چگونه است؟ و در نهایت این‌که وظیفه مدیران ویکی‌پدیا و نیز کاربران چیست؟
سامانتا لین، مدیر ارتباطات بنیاد ویکی‌مدیا به زمانه گفت که تحریف و سوءاستفاده از ویکی‌پدیا برای منافع شخصی یا سیاسی به طور مستقیم خلاف هدف و ماموریت ویکی‌پدیا است که می‌خواهد منبعی معتبر و بی‌طرف برای ارائه دانش رایگان برای جهان باشد.
مورد عجیب ویکی‌پدیای فارسی
روز بیستم شهریور سایت اوپن دموکراسی مطلبی با این عنوان به قلم سینا ذکاوت منتشر کرد: “ویکی‌پدیای فارسی: منبعی مستقل یا ابزاری در دست دولت ایران؟” گزارش تحقیقی اوپن دموکراسی به زبان انگلیسی توجه چندانی را به خود جلب نکرد تا یک هفته پس از آن که “زمانه” ترجمه فارسی از این مطلب را منتشر کرد و جنجال اخیر پیرامون ویکی‌پدیای فارسی آغاز شد. ذکاوت در مطلب خود با بررسی چندین نشستی که با حضور ویراستاران و مدیران ویکی‌پدیای فارسی و مسئولان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در ایران برگزار شده بود، شائبه احتمال همکاری یا وجود رابطه‌ای میان این مدیران (داوطلب) ویکی‌پدیای فارسی و نهاد اصلی مامور سانسور و ممیزی در ایران را مطرح کرده بود و از آن پس این سوال برای هفته‌ها موضوع بحث کاربران فضای مجازی شد: آیا حکومت ایران بدنبال تحریف و سانسور محتوای ویکی‌پدیای فارسی است؟
نمونه‌ای پرسش‌انگیز: دو روایت از جنگ در سوریه
یکی از موارد دیگری که در مقاله اوپن دموکراسی به آن اشاره شده بود، وجود دو روایت متفاوت از “مداخله ایران در جنگ داخلی سوریه” در ویکی‌پدیای فارسی و ویکی‌پدیای انگلیسی است. کاربران دیگری هم به تحریف و یا سانسور واقعیت‌ها در صفحات مربوط به برخی مقام‌های جمهوری اسلامی ایران و نیز مطالبی که در مورد اقلیت‌های مذهبی در ویکی‌پدیای فارسی منتشر شده اشاره کردند.
سینا ذکاوت، فعال در زمینه عدالت اجتماعی که مقاله اوپن دموکراسی را نوشته است به زمانه گفت که تحقیق در مورد ویکی‌پدیای فارسی اتفاقی آغاز شد.
ذکاوت گفت: «با مقایسه چند مقاله که از نظر سیاسی حساس بودند در ویکی‌پدیای فارسی و انگلیسی این تحقیقات آغازشد. ناهمخوانی روایات در مورد وقایع مهمی نظیر جنگ داخلی در سوریه اولین انگیزه بود. از آنجا بود که به اطلاعاتی در مورد نشست سال گذشته میان تیم ویکی‌پدیای فارسی و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ایران پی بردم و آنچه را که در نشست‌ها رخ بود دقیق‌تر بررسی کردم. نوشتن مقاله از این‌جا آغاز شد.»
اسکرین‌شات صفحه انگلیسی و فارسی ویکی‌پدیا مربوط به «مداخله ایران در جنگ داخلی سوریه»
یکی از چندین جلسات مورد اشاره ذکاوت جلسه‌ای است که روز بیستم شهریور ماه سال گذشته با عنوان «نشست تخصصی کاربرد تکنیک‌های ویکی‌پدیا در ارتباطات» و با همکاری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزار شده بود.
شخصی که با مسائل پیرامون این جلسه آشنایی داشت اما خواست که نامی از او برده شود، به زمانه گفت که ویراستاران ویکی‌پدیای فارسی از طریق یک کاربر ویکی‌پدیا به این جلسه دعوت شده بودند. او گفت که سه ویراستار و یک کاربر در جلسه شهریور سال گذشته حضور داشتند و رابط مدیران با وزارت ارشاد فرد چهارم یعنی کاربر بوده. منبع زمانه افزود، سه مدیر حاضر در این جلسه هرگز تماسی با مدیران و مسئولان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی پس از آن جلسه نداشته‌اند.
نشست تخصصی دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی رسانه‌ها با موضوع کاربردها و تکنیک‌های ویکی‌پدیا در ارتباطات – از چپ به راست: احمد عامری، آرش سلیمانی، محمد حیدرزاده، محسن سالک و حمید ضیایی‌پرور. | منبع: دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی رسانه‌ها.
پاسخ مسئولان ویکی‌پدیا
کاربران ایرانی ویکی‌پدیا و فعالان رسانه پس از طرح این موضوعات از بنیاد ویکی‌پدیا توضیح خواستند. بنیاد ویکی‌مدیا که گرداننده امور ویکی‌پدیا در سطح جهان است در گفت‌وگویی با زمانه به مسائل مطرح شده پاسخ داد.
سامانتا لین، مدیر ارتباطات بنیاد ویکی‌مدیا به زمانه گفت: «ما ادعاهای مطرح شده در مقاله (اوپن دموکراسی) را بررسی کردیم و شماری از این ادعاها را مستدل نیافتیم.»
مدیر ارتباطات ویکی‌مدیا توضیح بیشتری مبنی بر این‌که کدام دسته از ادعاها ممکن است مستدل و درست باشند، نداد.
لین افزود: «شعبه مستقل ویکی‌مدیا در ایران، گروه کاربران ایرانی ویکی‌مدیا است که یک گروه محلی متشکل از داوطلبان فعالی است که به طور مرتب گردهم می‌آیند، نشست برگزار می‌کنند، به دیگران ویرایش در ویکی‌پدیا را آموزش می‌دهند و با گروه‌هایی که به چگونگی کار ویکی‌پدیا علاقمند هستند صحبت می‌کنند. در حالی که ویکی‌پدیای فارسی رشد می‌کند، جامعه آن نیز همچنان به بررسی مقالات ادامه می‌دهد تا از دقت، بی طرفی و مطابقت مطالب با استانداردها اطمینان حاصل کند.»
ویکی‌پدیای فارسی دو سال پس از تاسیس ویکی‌پدیای انگلیسی راه‌اندازی شد و اکنون با گذشت ۱۶ سال بر اساس آنچه در وب سایت ویکی‌پدیا آمده، بیش از نیم میلیون مقاله به زبان فارسی دارد. هر چند این تعداد مقاله برای رسانه‌ای که داوطلبانه گردانده می‌شود قابل توجه است، اما از این سئوال گریزی نیست:
«آیا می‌شود به این مقالات اعتماد کرد؟»
تمام گرفتاری‌های ویکی‌پدیا
ویکی‌پدیا و مدیران آن در سطح جهانی مدعی هستند که ویکی‌پدیا یک دایره‌المعارف مستقل منبع باز است، هرچند که بحث در مورد تحریف محتوای ویکی‌پدیا تنها منحصر به صفحات فارسی آن نمی‌شود.
مشکلات مطرح پیرامون ویکی‌پدیا به طور کلی شامل نوشتن مطلب در ازای دریافت پول، ویرایش‌های عقیدتی، فعالیت مبلغان حکومتی و روابط عمومی‌ها می‌شود. این دسته از فعالیت‌ها که گاه به صورت فردی و گاه به صورت سازمان‌یافته صورت می‌گیرد محتوای این دایره‌المعارف آزاد را مخدوش کرده و این منحصربه زبان فارسی نیست بلکه دیگر زبان‌ها را هم در برمی‌گیرد.
خانم لین به زمانه گفت که کاربران ویکی‌پدیا به طور مرتب بر مطالب نظارت دارند: «مدیران داوطلب (عمدتا ارشد، ویراستاران مورد اعتمادی که توسط دیگر داوطلبان انتخاب شده‌اند و ابزارهای نظارتی دارند) ضمن تحقیق و ملاحظه رفتارهای منفی، مقالات را بی‌طرف و معتبر نگه می‌دارند.»
او گفت که بنیاد ویکی‌مدیا به شدت در برابر سانسور ویکی‌پدیا می‌ایستد و از درخواست‌های دولت‌ها برای حذف یا تغییر محتوا مگر آن که به لحاظ قانونی لازم باشد، پیروی نمی‌کند.
خانم لین همچنین به مورد شکایت بنیاد ویکی‌مدیا از ترکیه به دلیل مسدود کردن ویکی‌پدیا اشاره کرد و گفت: «ما اخیرا به دادگاه حقوق بشر اروپا پرونده‌ای علیه ترکیه گشوده و از آن شکایت کرده‌ایم تا به مسدود کردن دو ساله صفحات ویکی‌پدیا در ترکیه پایان داده شود.»
به گفته سامانتا لین، ترکیه پس از آن که ویکی‌پدیا به درخواست این کشور برای حذف مطلبی توجه نکرد، ویکی‌پدیا را فیلتر کرد.
اهمیت ویکی‌پدیا برای حکومت ایران
مقاله اوپن دموکراسی نخستین موردی نیست که در آن به تلاش حکومت ایران برای نفوذ بر ویکی‌پدیا اشاره شده. شش سال پیش، مرکز مطالعات ارتباطات جهانی دانشگاه پنسیلوانیا نتیجه یک تحقیق در مورد سانسور ویکی‌پدیا در ایران را منتشر کرد. دو پژوهشگر به نام‌های کالین اندرسون و نیما ناظری در آن زمان یک مطالعه مفصل در مورد ویکی‌پدیای فارسی انجام دادند.
در آن زمان (سال ۲۰۱۳) تعداد مقالات فارسی ویکی‌پدیا حدود ۳۰۰ هزار مقاله بود. این دو پژوهشگر ۹۶۳ مقاله را در ویکی‌پدیا شناسایی کردند که توسط دولت ایران مسدود (فیلتر) شده بود. بر اساس این تحقیق، عمده مقالات مسدود شده حاوی مضامین اجتماعی-سیاسی و جنسی بودند.
محتوای سانسورشده ویکی‌پدیای فارسی در آن زمان در شش دسته طبقه‌بندی می‌شد: سیاسی و مدنی، جنسی و جنسیتی، دینی، حقوق بشری، هنری، روزنامه‌نگاری و رسانه‌ای و دانشگاهی.
اما چرا محتوای یک دانشنامه آزاد باید برای مقام‌های ایرانی و حکومت مهم باشد؟
اینترنت برای مقام‌های ایرانی به مثابه شمشیری دولبه است، اینترنت و رسانه اجتماعی را می‌خواهند آنجا که برای مصارف شخصی و سیاسی‌شان مورد استفاده قرار گیرد و همزمان برای عموم مردم آن را فیلتر می‌کنند.
برخورد مقام‌های ایرانی با اینترنت تقریبا مشابه با رفتاری است که با رسانه‌ها دارند و دسترس شهروندان را تا حد ممکن محدود می‌کنند مگر آنکه از نشر سیاسی با خط سیاسی نظام همخوانی داشته باشد.
بر اساس آخرین داده‌هایی که در سایت بانک جهانی منتشر شده، حدود ۷۰ درصد جمعیت ایران از اینترنت استفاده می‌کنند. این مطالعه زمستان ۹۶ و در مناطق شهری و روستایی توسط مرکز آمار ایران صورت گرفته و نشان می‌دهد که ۴۶ میلیون نفر در ایران کاربر اینترنت به حساب می‌آیند.
ویکی‌پدیای فارسی در وب‌سایت خود می‌نویسد که مقالات فارسی ویکی‌پدیا روزانه هزاران بازدید کننده دارند. سایت ویکی‌پدیا در ایران نسبتا محبوب است و بسیار می‌شنویم که کاربران ایرانی از آن به عنوان منبع یاد می‌کنند.
اگر ویکی‌پدیا یکی از منابع اصلی دریافت اطلاعات برای کاربران فارسی زبان در اینترنت است، برای حکومتی که سابقه سانسور را دارد آیا طبیعی نیست که در پی کنترل محتوای ویکی‌پدیای فارسی باشد؟ اگر پاسخ آری است سئوال بعدی این است: چگونه؟
سینا ذکاوت چنانچه در مقاله‌اش هم آورده، معتقد است که جمهوری اسلامی در پی نفوذ بر ویراستاران و مدیران ویکی‌پدیای فارسی است.
محسن سالک، یکی از ویراستاران ویکی‌پدیاست که در صفحه توییترش با نام کاربری “مرد تنها” خود را مدیر ویکی‌پدیا معرفی کرده است. محسن سالک در جلسه‌ای که با حضور مقام وزارت ارشاد برگزار شده حضور داشته. او در صفحه توییتر خود در رابطه با انتقادات مطرح‌شده نوشت که همراه با همکاران و دوستانش هر جایی که در مورد توسعه گسترش ویکی‌پدیا دعوت شوند، خواهند رفت.
مسئولیت بنیاد ویکی‌پدیا و مسئولیت کاربران چیست؟
از زمان انتشار مقاله اوپن دموکراسی و ترجمه فارسی آن در سایت زمانه، برخی از کاربران ویکی‌پدیا در رسانه‌های اجتماعی به‌ویژه توییتر از تجربیات خود در مورد ویکی‌پدیا گفته‌اند.
ذکاوت به زمانه گفت: «این مقاله، به نوعی راه را برای به اشتراک گذاشتن تجربه‌ها در زمینه سانسور و استانداردهای دوگانه ویکی‌پدیا گشود.»
ویکی‌پدیا اصرار دارد که در نوشتن، ویرایش و تصمیم‌گیری در مورد محتوای مطالب هیچ دخالتی ندارد، بلکه کاربران هستند که در این مورد تصمیم می‌گیرند.
ذکاوت افزود:
«ویکی‌پدیا همواره خود را به عنوان پلتفرمی مستقل از دولت و نفوذ دولتی معرفی می‌کند، این یکی از دلایلی است که چرا این وب سایت تبدیل به یک منبع حیاتی اگاهی رسانی تبدیل شده است. اما در دوره حملات سایبری، پسا-حقیقت، و کمپین‌های سازمان‌یافته دروغ‌پراکنی، دولت‌ها از روش‌ها و متدهای نوینی برای تحریف داده‌ها و سانسور می‌کنند، روش‌هایی که بر پایه استفاده از کاربرهاست و کمترقابل رویت است.»
سامانتا لین، مدیر ارتباطات بنیاد ویکی‌مدیا به زمانه گفت: «ما همه را تشویق می‌کنیم تا چگونگی تغییر و تکامل یک مقاله را طی زمان مورد ارزیابی قرار دهند. شما می‌توانید به صفحه گفت‌وگوها بروید، جایی که ویراستاران در مورد تغییرات یک مقاله گفت‌وگو می‌کنند. همچنین تاریخچه ویرایش هر مطلب برای عموم قابل مشاهده و دسترس است. اگر دیدید چیزی به نظر درست و دقیق نیست یا این که بی‌طرف نیست، به ویراستاران در صفحه گفت‌وگو اطلاع دهید (گوشه بالای سمت چپ صفحه مقاله). هرچه قدر افراد بیشتری ویرایش کنند، بررسی کنند، و به ویکی‌پدیا کمک کنند، مقاله‌ها در طول زمان متعادل‌تر و بی‌طرف‌تر خواهند شد.»
بخش بعدی این مطلب که به بحث درباره ویکی‌پدیای فارسی در شبکه‌های اجتماعی اختصاص دارد روز یکشنبه منتشر خواهد شد.
دیدگاه و نظرات ابراز شده در این مطلب، نظر نویسنده بوده و لزوما سیاست یا موضع ایرانگلوبال را منعکس نمی‌کند.
افزودن دیدگاه جدید