چرا اسامی فارسی در جهان عرب محبوب شده؟

ببینیم چگونه نام های خوش آهنگ و با معنیِ کودکان تغییر پیدا کرده و بدون توجه به تلفظ و معنای ضمنی، جای خود را به اسم های عجیب و غریبی داده است.

مبادله تاریخی

عرب ها در طول تاریخ از اسامی متداول در تمدنهای همسایه شان الهام می گرفتند و اسم های غیر عربی را با الفبای عربی نوشته و این اسامی را در لغت‌نامه های خودشان می گنجاندند. بعضی از حروف الفبا می بایستی تغییر پیدا می کرد و اضافه یا حذف می شد تا از لحاظ آوایی با نزدیکترین صدا در صوت عربی همآهنگی داشته باشد.

قدرت مذهبی و سیاسی دو انگیزه اصلی برای تغییر اسامی بود. با گرویدن غیر عرب ها به دین اسلام، بسیاری از اسم های فارسی و ترکی وارد زبان عربی شد. و از طرف دیگر در حالی که جوامع فارس و ترک مسلمان می شدند اسامی عربی برگرفته از قرآن وارد این زبان ها شد.

ولی در حالی که مذهب عامل اصلی برای انتخاب اسامی عربی برای فارسی زبانان و ترک ها بود، نفوذ سیاسی و فرهنگی بزرگترین نقش را در وارد شدن اسامی فارسی و ترکی در فرهنگ عرب داشت.

نجمیه البای، استاد زبان شناس ترک، می گوید تبادل اسامی بین ترک ها و اعراب به بیش از هزار سال قبل باز می گردد، یعنی زمانی که اسلام به آنتالیا رسید.

"اتفاقاتی مانند رسیدن اعراب به آنتالیا، مسلمان شدن ترک ها و تاسیس امپراتوری عثمانی در وارد شدن زبان عربی و اسامی ذکر شده در قرآن به فرهنگ ترکی، نقش مهمی داشت. به طور مثال نام محمد پیامبر اسلام و صحابه او خیلی طرفدار داشت. در حال حاضر هم، عامه مردم هر متن عربی را مقدس می دانند."

از طرف دیگر، عرب ها برای نزدیک تر شدن به نخبگان حاکم ترک در امپراتوری عثمانی یا دستیابی به موقعیت اجتماعی اسامی ترکی را انتخاب می کردند.

اما به گفته نجمیه البای، هنگامی که در سال ۱۹۲۳ جمهوری سکولار ترکیه تاسیس شد "اسم های عربی محبوبیتش را از دست داد و مردم به اسم های ترکی خالص و اصیل روی آوردند."

حق نشر عکسGETTY IMAGES

کلمه های آوایی

سابقه مبادله اسم بین فرهنگ های عرب و فارسی قدیمی تر است و به دوران پیش از اسلام بازمی گردد. ولی اوج این مبادله از اواخر قرن دوازده تا اوایل قرن چهارده میلادی بود.

خداداد رضاخانی، زبان شناس که کارشناس زبان فارسی در دانشگاه پرینستون است می گوید: "یک چنین مبادلاتی بالا و پایین داشته. در بعضی دوره ها یک فرهنگ نفوذ بیشتری بر فرهنگ دیگر گذاشته ولی مشکل است بتوان سطح نفوذ این فرهنگ ها در یکدیگر در دوران تاریخی را دقیقا تعیین کرد، به ویژه قبل از تاسیس کشورهای مدرن، که به دلیل عدم وجود ناسیونالیسم فرهنگی، مرزها انعطاف پذیرتر بودند."

از لحاظ جغرافیایی، اسامی که ریشه فارسی دارند در مناطق نزدیک به ایران و بین جوامع شیعه در لبنان و سوریه بیشتر معمول است. خداداد رضاخانی اضافه می کند که برخی از اسامی فارسی را می توان در مصر و شمال آفریقا یافت در حالی که در کشورهای حاشیه خلیج فارس تقریبا دیده نمی شوند.

امپراتوری های سلجوقی و عثمانی نقش مهمی در تبادل فرهنگی عرب ها و فارسی زبان ها داشتند چون هر دو امپراتوری دارای مرزهای مشترک با ایران قدیم بودند و بر سرزمین هایی که فارسی زبان بودند، حکومت می کردند. امپراتوری عثمانی به خصوص به ادبیات فارسی و ترجمه آن علاقه داشت.

در تاریخ عرب نمونه هایی از شخصیت های بانفوذ غیر عرب پدیده می شود مانند نوباخ، طالع‌بین المنصور خلیفه عباسی و سیبویه متخصص مشهور صرف و نحو عربی. علاوه بر این الاخشیدیه بنیانگذار سلسه الاخشیدیه، با وجود حکومت بر مصر و شمال آفریقا، نام خود را از فرهنگ فارسی گرفته بود.

از طرف دیگر، در زمان حکومت سلسله عباسی، نظام موالی سبب شد که ترک ها و فارس ها اسامی عربی انتخاب کنند. برخی از آنان حتی اسم اصلی خود را از دست دادند و در تاریخ تنها با اسم عربی شان شناخته می شوند.

آقای رضاخانی به اسم هایی در شاهنامه مانند ضحاک و مرداس اشاره می کند که وارد فرهنگ عربی شده و "حتی بعضی از رهبران آن دوره هم این اسامی را انتخاب کرده بودند."

اسم های دیگری مانند فیروز، شاهین، بندر و یزید نیز نمونه هایی از اسامی فارسی است که وارد فرهنگ عربی شده بود. امیر هم نامی است که در هر دو فرهنگ به وفور دیده می شود.

ولی از لحاظ جنسیتی، اسمی مانند آریا در فارسی اسم مذکر و در عربی اسم مونث است. آزاده که در زبان فارسی اسم دختر است در زبان عربی به آزاد تبدیل شده و نام مرد است.

عامل دیگر در تبادل زبان فارسی و عربی، تفاوت آوایی هر دو زبان است. الفبای فارسی صدا یا حروفی که با "ح" و "عین" در زبان عربی برابر باشد ندارد و تلفظ صاد در زبان فارسی به غلظت تلفظ حرف صاد در زبان عربی نیست.

اسم "میلاد" هم نمونه ای از این مشکل آوایی است. خداداد رضاخانی می گوید در ایران تصور عمومی این است که این اسم از فعل عربی "ولد" به معنی تولد گرفته شده است. "ولی واقعیت این است که این نام از مشتقات اسم میثرا-داتا قهرمان یک افسانه فارسی است. این اسم بعدا به مهرا داتا، سپس به مهر-دات و بعد از آن به مهرداد و مهلاد و در نهایت میلاد تبدیل شد."

بدون معنی

گرفتن اسم از سایر فرهنگ ها جزو تاریخ منطقه است و در زبان عربی بسیاری از اسامی غیر عربی دیده می شود؛ در صدر این اسم ها می توان اسامی پیغمبران را دید. ولی اسم هایی که انتخاب می شده همیشه اسم هایی بوده که معنی و اهمیت داشتند.

اما محمد عبدالرزاق جمعه، موسس یک رسانه اجتماعی ابتکاری برای پیشبرد استفاده صحیح از زبان عربی، می گوید حالا اسامی به صورت مد منحصر به فرد خودشان درآمده اند."عده زیادی امروزه اسم هایی دارند که جدا از معنی (البته اگر معنی داشته باشند) عجیب ولی از نظر آوایی گوش نواز هستند. و بعضی وقت ها سعی می کنند برای اسم یک معنی پیدا کنند که اصلا درست نیست."

وقتی بخش عربی بی بی سی نمونه این اسامی را به آقای رضاخانی نشان داد او گفت که بیشتر این آنها اسامی فارسی نیستند و بعضی هم ممکن است از مشتقات اشتباه باشند. وی می گوید به طور مثال در فارسی کلمه هنار وجود ندارد ولی کلمه هنر فارسی است.

او اضافه می کند که به نظر می رسد اسم عربی "بیجان" در حقیقت معرب شده کلمه فارسی بیژن باشد که اسم متداولی در زبان فارسی است. وی معتقد است که هیچ یک از این ها آن معنی را که در رسانه های اجتماعی و سایر رسانه های آنلاین عنوان می شود، ندارند و سایر اسامی عربی مانند یوکابد، ریفا، رماز، سوالین و بریهان که ادعا می شود برگرفته از زبان فارسی است، در این زبان وجود ندارد.

به عقیده خداداد رضاخانی این تمایل که اسم های عجیب و غریب را انتخاب کرده و ادعا کنند که در سایر زبان ها دارای معنی است در حقیقت "برای افتخار به داشتن یک فرهنگ بین المللی است نه محلی."

"این اتفاقی است که اخیرا در ایران رخ داده، جایی که مردم شروع کرده اند از اسامی که فکر می کنند دارای ریشه های مخصوصی در میراث فارسی است استفاده کنند در حالی که در حقیقت این اسم ها هیچ معنایی ندارند."

معنی و اهمیت

از لحاظ تاریخی، اسم به شخصی که متولد می شد اهمیت و موقعیت اجتماعی می داد. به همین جهت است که والدین از مجموعه اسم هایی که در خانواده تکرار شده بود استفاده می کردند که در حقیقت برای حفظ میراث گذشته شان بود.

اما خداداد رضاخانی می گوید انگیزه انتخاب اسامی حالا تغییر پیدا کرده و عوامل دیگری مطرح است "به طور مثال پس از انقلاب اسلامی در ایران، مردم تمایل پیدا کردند برای اثبات وفاداری به رژیم اسم هایی که عربی و ریشه اسلامی دارند انتخاب کنند."

ایران شاهد روند جدید اسم هایی مانند محمد، علی، رضا، مصطفی و محمود بوده و از اسامی فارسی مانند شهرام و شاهین روی برگردانده.

اما اخیرا، برخی از ایرانیان ( به ویژه کسانی که تمایلات سکولار دارند) از اسم های عربی با ریشه اسلامی فاصله گرفته اند "و به عنوان اقدامی جهت شورش علیه دولت اسلامی، نام هایی که فارسی اصیل است انتخاب می کنند. بعضی از این اسامی قبلا به کار برده نشده یا این که با پیشرفت زبان تغییر کرده، به همین جهت به اسمی که هیچ معنی منسجمی ندارد تبدیل شده."

در مورد عرب ها، محمد عبدالرزاق جمعه، می گوید انتخاب اسم هایی که ادعا می شود ریشه خارجی دارند بخشی به دلیل غربی شدن جامعه است همانطور که غذا، نوشابه و لباس غربی را ترجیح می دهند.

" مشکل حقیقی، دادن اسم هایی به فرزندان است که هیچ معنایی چه برای والدین و یا جامعه ندارد و بعد ادعا می کنند که در زبان عربی یا یک زبان دیگر دارای معنی است."

بعضی از کلمات عربی که ریشه خارجی دارند، حتی در قرآن آمده است به طور مثال قمیص، استبرق و یم.

بنا بر این، بر اساس گفته های محمد عبدالرزاق جمعه، تا وقتی اسم دارای معنی و آوایی دلنشین است مهم نیست که از زبان دیگری آمده. "ولی دادن اسامی بی معنی با اصوات عجیب یک مشکل واقعی است حتی اگر از زبان عربی مشتق شده باشد."