سالگرد یازده سپتامبر؛ سکوت ایمن الظواهری و آشفتگی القاعده

شاخه القاعده در سوریه توسط یک گروه رقیب سرکوب شد؛ شاخه‌اش در یمن نیز تنها چند ماه بعد از این که رهبرش در حمله پهپادی آمریکا کشته شد از حوثی‌ها در ماه اوت شکست خورد؛ و شاخه این گروه در شمال آفریقا نیز رهبرش را در جریان حمله فرانسه به مالی در ماه ژوئن از دست داد و بعد از گذشت سه ماه هنوز رهبر جدیدی معرفی نکرده است.

در عین حال، ایمن الظواهری، رهبر القاعده، مدتی است که بر خلاف معمول سکوت کرده است و گمان نیروهای جهادی رقیب القاعده بر این است که شاید مرده باشد یا توان حرکتی خود را از دست داده باشد. او پارسال به مناسبت سالگرد یازده سپتامبر خواهان حمله به منافع آمریکا، اسرائیل و غرب شده بود.

اما شاخه‌های آفریقایی القاعده در سومالی و مالی همچنان توان زیادی دارند و در واقع تنها تهدید جاری این سازمان محسوب می‌شوند.

در حیطه بین‌المللی، القاعده تلاش کرد که از رخدادهای مهم سال، مانند همه‌گیری کووید-۱۹ و اعتراضات جان سیاه‌پوستان مهم است، به نفع خود استفاده کند و در برابر شهروندان غربی، مخصوصا آمریکایی‌ها، اسلام را نجات‌بخش و خود را "پشتیبان مظلومان" معرفی کند.

از منظر عقیدتی، القاعده با همان معضلی روبه‌رو است که باقی نیروهای جهادی با آن مواجه هستند: به‌روز شود و انعطاف نشان دهد تا مسلمانان عادی و معمولی را به خود جلب کند و بقاء خود را تضمین کند؛ یا به اصول سخت‌گیرانه جهادی پایبند بماند و خطر دور افتادن از مسلمانان را به جان بخرد.

هر دو مسیر خطرهای خود را دارند.

اولی ممکن است اعتبار جهادی این گروه را زیر سوال ببرد و منجر به انشعاب و جدایی تندروها شود، و دومی ممکن است توان عملیاتی این گروه را تا حد مرگباری کاهش دهد.

سوریه - حراس الدین

شاخه غیررسمی القاعده در سوریه گروه حراس الدین است که در دو ماه گذشته هیچگونه فعالیت علنی نداشته است. این گروه در ماه ژوئن توسط گروه جهادی قدرتمندتر هیات تحریر شام سرکوب شد. این دو گروه مدتی بود که بر سر قدرت در شمال سوریه با یکدیگر درگیر بودند.

این اتفاق قطعا برای القاعده بسیار دردناک است، چرا هیات تحریر شام خود از دل پروژه قبلی القاعده در این کشور زاده شده بود و سپس در سال ۲۰۱۶ تماس خود را با این سازمان قطع کرد و نامی جدید برای خود برگزید.

حراس الدین در عین حال تعدادی از رهبران ارشد خود را نیز در حمله‌هایی که به نظر می‌رسد کار آمریکایی‌ها بوده باشد از دست داده است. مهمترین آن‌ها حمله پهپادی روز ۱۴ ژوئن بود که به مرگ ابوقاسم اردنی، نفر دوم رهبری این گروه، و بلال صنعانی، فرمانده نظامی آن، منجر شد.

ابوقاسم یکی از آخرین اعضای سنگین‌وزن القاعده بود که برای سامان دادن به حضور این گروه به سوریه فرستاده شده بود. ابوخالد مهندس، همرزم قدیمی او، نیز در اوت پارسال در حمله‌ای مشابه کشته شد. هر دو نفر بعد از سپری کردن دوره حبس خود در ایران به سوریه رفتند و گمان می‌رود که دیگر مقامات ارشد القاعده هنوز در آنجا حضور دارند.

این قبیل تلفات احتمالا کادر رهبری محدود و آسیب‌پذیر القاعده در سوریه را از قبل هم ضعیفتر کرده است. همچنین مدیریت عملیات‌ و ادامه پروژه القاعده در سوریه برای مقامات باقی‌مانده سختتر شده است.

وقایع ماه ژوئن بلافاصله بعد از اعلام موجودیت ائتلافی جدید به نام "ثابت قدم" رقم خورد که از حراس الدین و چند گروه جهادی کوچکتر تشکیل شده بود و به نظر می‌رسید که هدفش رقابت با ائتلاف فتح المبین به رهبری هیات تحریر شام باشد.

از ۲۶ ژوئن دیگر هیچ خبری از حراس الدین و این ائتلاف جدید نشده است، اما بعید است که القاعده از سوریه دست کشیده باشد. شکست‌ها و تلفات اخیر احتمالا باعث شده است که این گروه برای حفظ بقاء مدتی پا پس بکشد و به فعالیت مخفی رو بیاورد.

یمن - القاعده در شبه‌جزیره عربستان

شاخه القاعده در یمن سابقا مخوفترین قسمت این سازمان محسوب می‌شد، اما در یک سال گذشته ضربات زیادی خورد و در حال حاضر یکی از کم‌فعالیتترین شاخه‌های القاعده است.

قاسم ریمی، رهبر سابق این گروه، در ماه ژانویه در حمله پهپادهای آمریکایی کشته شد و خالد باطرفی، یکی از اعضای بلندپایه گروه، جایش را گرفت.

یکی از مشکلات اصلی این گروه در سال‌های اخیر نفوذ ظاهری جاسوسان به درون کادرهایش بوده است. حمله‌های دقیق به رهبری این سازمان، از جمله مرگ قاسم ریمی، نشان می‌دهد که این جاسوسان در لو دادن مکان این افراد نقش داشته‌اند، مشکلی که با وجود تلاش‌های زیاد این گروه همچنان پا بر جا است.

اما القاعده در شبه‌جزیره عربستان اراضی تحت تسلط خود را هم از دست داده است.

در ماه اوت، نیروهای حوثی موفق شدند تا نیروهای القاعده و داعش را از مرکز استان بیضا بیرون کنند. داعش مدعی است که نیروهای القاعده بدون درگیری مواضع خود را تخلیه کردند.

مشخص نیست که چه بر سر باقی نفرات القاعده آماده است، اما از گزارش‌های منابع حامی داعش اینگونه برمی‌آید که به استان همجوار مارب کوچ کرده باشند، جایی که ریمی در اوایل امسال کشته شد.

این گروه هنوز هیچ حرفی درباره شکست در بیضا نزده است.

حتی پیش از آن هم القاعده فعالیتی جز چند حمله کوچک و پراکنده نداشت و بعضا درباره اخبار جاری اظهار نظر می‌کرد.

از طرف دیگر، به نظر می‌رسد که اختلافات داخلی نیز در تضعیف احتمالی این گروه نقش داشته است.

در ماه آوریل، درز برخی اسناد نشان داد که بین رهبری این گروه و "مخالفان" داخلی بر سر "توهم جاسوس" چنان مشاجره‌ای رخ داده بود که ایمن الظواهری، رهبر القاعده، مجبور به دخالت شد.

داعش، رقیب سرسخت این گروه، نقش مهمی در علنی شدن این اختلافات ایفا کرده است. جهاد در یمن حتی پیش از این نیز به خاطر درگیری القاعده و داعش در دو سال گذشته به انحراف کشیده شده بود.

اما القاعده در شبه‌جزیره عربستان همچنان در حیطه حمله‌های "انفرادی" در غرب فعال است. این گروه در ماه فوریه مدعی مسئولیت حمله ماه دسامبر به پایگاه دریایی پنساکولا در فلوریدا شد، و ایالات متحده نیز بعدا این ارتباط را تایید کرد.

شمال آفریقا - القاعده در مغرب اسلامی

شاخه القاعده در شمال آفریقا، یکی از کم‌فعالیتترین بخش‌های این سازمان، رهبر الجزایری خود عبدالمالک درودکال را در حمله فرانسوی‌ها به مالی از دست داد و جانشین او بعد از سه ماه هنوز انتخاب نشده است.

مشخص نیست که دلیل این وضعیت نبود نامزد مناسب است، یا اختلاف نظر و یا پنهان‌کاری به خاطر مسائل امنیتی. هر چه باشد، نداشتن رهبر ظاهر خوبی برای این گروه ندارد و نشانه ضعف است.

حتی پیش از مرگ درودکال، القاعده در مغرب اسلامی فعالیت نظامی محدودی داشت که عمدتا نیز توسط گروه وابسته که در مالی مستقر است انجام می‌شد.

ارتباطات این گروه در چند سال گذشته به ویدیوهای تبلیغاتی پراکنده و پیام‌های رهبری، از جمله اعضای جان‌باخته گروه، محدود می‌شد که نشان می‌دهد اعضای این گروه رو به کاهش بوده است.

البته این گروه تلاش کرد که در سال ۲۰۱۹ پیام القاعده را به گوش مردم معترض الجزایر که خواهان تغییرات سیاسی بودند و رئیس‌جمهور وقت را سرنگون کرده بودند برساند.

ابوعبیده یوسف عنابی، یکی از اعضای بلندپایه این گروه، که می‌خواست اسلام‌گرایی و قوانین شریعت را جایگزین خواسته‌های دموکراتیک معترضان کند در چند پیام متوالی گفت که القاعده حامی آن‌ها و پشتیبان آرمانشان است.

اما نفوذ به الجزایر و شمال آفریقا برای القاعده کار سختی است، چرا که یاد و خاطره جهادی‌های جمعیت اسلامی مسلح و نقششان در مرگ تعداد کثیری از غیرنظامیان الجزایری همچنان برای مردم این کشور زنده است.

ساحل صحرا - جمعیت نصرت اسلام و مسلمین

این گروه که عمدتا در مالی متمرکز است، اما در بورکینافاسو و بعضا نیجر نیز فعالیت می‌کند، در سال ۲۰۱۷ و از ترکیب برخی از عناصر القاعده در مغرب اسلامی و گروه‌های جهادی مستقر در مالی ایجاد شد.

بعد از شباب در سومالی، این گروه فعالترین شاخه القاعده است و عمدتا در منطقه ساحل به نیروهای نظامی محلی و خارجی، مخصوصا فرانسوی، حمله می‌کند.

اما به نظر می‌رسد که این گروه در ماه‌های اخیر در مناطق مرزی مالی و بورکینافاسو با داعش درگیر شده است - یعنی تکرار رویه جاری در یمن و سومالی.

این دو گروه از ماه مه بر سر نفوذ و عضو‌گیری با یکدیگر درگیر شده‌اند، هر چند که جمعیت نصرت اسلام و مسلمین از نظر نیرو و روابط محلی برتری فاحشی نسبت به داعش دارد.

این گروه در ماه فوریه اعلام کرد که حاضر است با دولت مالی وارد گفت‌وگو شود تا بلکه بتواند مانند طالبان برخی از اهدافش را از طریق توافق‌های سیاسی برآورده کند. داعش اما از این تصمیم برای بی‌اعتبار کردن آن‌ها نزد نیروهای جهادی بهره برد.

اما با وجود کودتا در مالی و سرنگونی دولت در ماه اوت مشخص نیست که قدم بعدی این گروه و سرنوشتش چه خواهد بود.

حمله‌های این گروه به نظامیان در منطقه ساحل ادامه دارد و رسانه‌های نزدیک به آن نیز مدعی شده‌اند که داعش را از مناطق مرزی مالی و بورکینافاسو بیرون کرده است.

سومالی - شباب

شکی نیست که شباب در حال حاضر قویترین و بزرگترین تهدید القاعده است.

این گروه بر بخش‌های بزرگی از مناطق روستایی در مرکز و جنوب سومالی مسلط است و در آنجا حکومت می‌کند.

علاوه بر این، شباب به طور روزانه خبر از حمله و عملیات علیه نیروهای محلی، منطقه‌ای و آمریکایی در داخل سومالی و بعضا کنیا می‌دهد.

برای نمونه، این گروه در ماه ژانویه به پایگاه نظامی آمریکا در خلیج ماندا حمله کرد که به مرگ سه آمریکایی و انهدام چند هواپیما و بخش‌هایی از پایگاه منجر شد. این گروه گفت که این حمله با هدایت فرماندهی مرکزی القاعده انجام شد. اخیرا نیز این گروه در ماه اوت به یکی از هتل‌های موگادیشو در ساحل دریا حمله کرد و چندین نفر را کشت. این هتل عموما میزبان مقامات دولتی است.

القاعده عملیات نظامی و تبلیغاتی خود به محوریت قدس را با تکیه به چنین حمله‌های بزرگی در سال ۲۰۱۹ راه‌اندازی کرد. هدف نهایی این عملیات "آزادی فلسطین" عنوان شده است و همچنان آمریکا را دشمن اصلی این گروه می‌داند.

القاعده

ایمن الظواهری، رهبر القاعده، امسال تنها یک بار دیده شده است. در ماه مه ویدیویی از او منتشر شد که موضوع مذهبی داشت اما معلوم نبود که کی ضبط شده است، هر چند که در آن به موضوعات روز نظیر همه‌گیری ویروس کرونا اشاره می‌شد.

یک ماه قبل از آن، گمان طرفداران داعش بر این بود که او یا مرده، یا سکته کرده است و توان هیچ کاری ندارد. آن‌ها در اقدامی که به نظر از قبل هماهنگ شده بود مدعی شدند که سیف العدل، یکی از مقامات القاعده، کنترل این گروه را در دست دارد. او تا چندی پیش در ایران زندانی یا در حبس خانگی بود. طرفداران داعش می‌گفتند که دلیل اعلام نشدن وضعیت الظواهری جلوگیری از تضعیف این گروه و ایجاد اختلاف است، اما سند و مدرکی ارائه نکردند.

'یازده سپتامبر؛ حملاتی چندین هشدار 'دقیق درباره‌اش داده شده بود

گمان می‌رود که سیف العدل و ابومحمد مصری جانشینان احتمالی الظواهری باشند، مخصوصا اگر مرگ حمزه بن لادن که توسط آمریکا در اواخر ژوئیه اعلام شد تایید شود.

یکی از مفاد توافق صلح آمریکا و طالبان که در ماه فوریه امضا شد این است که این گروه نباید به هیچ یک از سازمان‌های جهادی پناه دهد، مخصوصا القاعده. این مساله می‌تواند جایگاه رهبری القاعده در "خراسان" را به خطر بیاندازد.

طالبان در ماه اوت گزارش پنتاگون مبنی بر ادامه همکاری با القاعده را رد کرد و متعهد شد که مانع استفاده از خاک افغانستان برای برنامه‌ریزی و اجرای حمله به آمریکا شود.

از طرف دیگر، شاخه القاعده در شبه‌قاره هند که در سال ۲۰۱۴ ایجاد شد راه به جایی نبرده است و به تولید محتوای تبلیغاتی و انتشار پیام‌های رهبری القاعده به زبان اردو بسنده می‌کند.

باید منتظر ماند و دید که ایمن الظواهری پیامی به مناسبت سالگرد یازده سپتامبر منتشر خواهد کرد یا نه. او پارسال خواهان حمله به منافع آمریکا، اسرائیل و غرب شد، و مجله یک امت القاعده نیز با تاخیر شماره ویژه‌ای با موضوع حمله به برج‌های تجارت جهانی منتشر کرد.