فرعونیسم دمکراسی کُشِ مصر

مصر، در شرف خلقِ فرعون قرن بیست و یکم خود  به نام آزادی، دمکراسی و حاکمیت خلق است. فرعون قرن بیست و یکم مصر کسی نیست مگر ژنرال عبدالفتاح سیسی. اما فرعونیسم مصر دمکراسی نما می نماید. فرعون جدید که ژنرال است و فرعونیسم، که همان نماد باصطلاح ارتش مردمدار، دعوی دمکراسی دارد. فرعونیسم دمکراسی یعنی فقط آن چیزی دمکراتیک است که ژنرال دمکراتیک نام می نهد؛ وقتی دمکراتیک است که فرعون چندستاره فراخوان می دهد و توده های ناراضی و عاصی از زخم نمکِ سفره خالی و خشمگین از وضعیت نابسامان اقتصادی و اجتماعی و سیاسی به فرمان فرعون لبیک می گویند تا فرعونیسم ظاهر دمکراتیک توده ای خود را حفظ کند؛ظاهری که نماد پوپولیسم سیاسی است.

دمکراسی، بر اساس تجربه تاریخی، در کشورهای مهد دمکراسی شیوه تبدیل انفجار سیاسی به گفتگوی سیاسی است؛ شیوه انتقال مسالمت آمیز فرایند شکلگیری اراده عمومی به اراده اجرائی در نظام تقسیم قوا است تا چرخۀ انتقال قدرت از طریق برگزاری کسبِ آرای عمومی به روش انتخابی انجام گیرد. این تجربه اما مستلزم آن بوده است که انفجارهای سیاسی و اقتصادی به منازعات سیاسی و اقتصادی بدل گردد و جامعه بر مبنای نظام توازن قوای نیروهای اجتماعی استوار و شکل گیرد که این خود، مستلزم شکلگیری جامعه تفکیکی است. یعنی جامعه ای که به حوزه های مختلف تقسیم شده است و هر حوزه، بر اساس رمزگان درونی خود عمل کند. گذار از جامعه ساده به پیچیده، از جامعه سنتی به جامعه نو چیزی نیست مگر روایت تفکیک جامعه به همین حوزه های مستقل اما درهمتنیده. جامعه نو، برخلاف جامعه سنتی، نهادسالاری است و فرآیند نهادسازی حاکی از ترجمان رمزگان های حوزه های مختلف اقتصاد، سیاست، قانون، دانش و غیره است. و جنبش های اجتماعی در گسل میان این نهادهای تفکیک است که رخ می نماید.

در حوزه سیاست که رمزگان آن توزیع عادلانه قدرت سیاسی است، شکلگیری خواست عمومی از طریق احزاب و سازمان ها و حوزه عمومی صورت می گیرد، و سپس، از طریق انتخابات ادواری است که امکان تحقق این یا آن خواست یا مطالبه عمومی محقق می گردد. دمکراسی نماد تکثر نهادینه اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی است. دمکراسی در فرایند تاریخی خود گذار از اینهمانی و یکسان سازی به تفاوت و تفاوط است. یعنی نهادینه سازی تکثر بر مبنای وفاق عمومی. از همین روی دمکراسی در کشورهای مهد دمکراسی واجد پیش شرط هایی بوده است که در اکثر کشورهای دیگر موجود نیست. مانند مصر. دمکراسی هم ارزش است و هم فرآیند، هم شکلی از سلطه است و هم سبک زیست های متضاد در آن واحد در حوزه اخلاق و زندگی و نماد روزمرگی ها متکثر.دمکراسی در حوزه سیاسی و مدنی توافق بر اساس تفاوت ها است: مخرج مشترک دمکراسی ارج شناسی تفاوت ها است. اما ارج شناسی این تفاوت ها مستلزم پذیرش عمومی قواعد همگانی است. قواعدی که دال بر دربرگیری تمام تفاوت ها در سایه نظام قانونی و حق سالاری است.

در مصر، و سایر کشورهایی چون مصر، دمکراسی با معضلی به نام  آسیابِ استبداد و گُسل های ترجمان ناپذیر فراگیر در تمام حوزه های زیست اجتماعی روبه رو است. دمکراسی پایان دخیل بستن به امام زاده های مختلفی چون رهبر فرهبخش یا ژنرال آزادی بخش و فرعونیسم یا ولی فقیه است. دمکراسی در مهد کشورهای دمکراتیک اما وقتی پای به کشورهائی می گذارد که در کش و قوس رسیدن به دمکراسی تب زده اند، گاه به هذیان انسان کُش و کابوس دمکراسی کُش دگردیسیده می شود: مانند مصر. نمونه مصر دوبارگی روایتِ مردمانی است تشنه دمکراسی و آزادی و رفاه؛ اما مردمانی که در نخستین آزمون فرعون زدائی، خود، خواسته یا ناخواسته، در صندوق پاندورا را گشوده اند و از هیبتِ جذابِ اِقتدار و نظامیگری، در برابر عینک های دودگرفتۀ قدرت ژنرال سیسی دچار جذبه و استحاله گشته اند و بر حدیثِ جذبۀ قدرت و افسون قدرت زدگی مهر تائید کوبیده اند. جادوی قدرت ژنرال چشم اسفندیار دمکراسی و پاشنه آشیل جامعۀ در حال گذار به دمکراسی است.

فرعون دستور و فرمان صادر می کند و میلیون ها به خیابان می ریزند تا به جنگ بخش دیگری از مردمان خود برخیزند که حق و حقوق خود را به تاراج رفته می بینند. ارتش داستان استمرار فرعونیسم مصر است و فرعونیسم مصری برای حفظ ظاهر مشروعیتِ کودتای خود نیاز به قربانی دارد. قربانی فرعونیسم مصر در لوای دمکراسی، دمکراسی است. فرعون که خود حکومت موقت تشکیل می دهد و خود، در آن شرکت دارد، اینک در صدد است به نام دمکراسی به حقوق مدنی و سیاسی و زیست سیاسی دمکراتیک مصر پایان دهد. پارادخش این است که نیروهای مدعی دمکراسی پایه های فرعونیسم معاصر مصر را بر شانه های خود حمل می کنند و فرعون السیسی بر تاج و تخت دمکراسی به سلاخی دمکراسی می رود. و این همه در لوای لولوی هیبت انگیز اسلام سیاسی انجام می گیرد و با فریاد وا مصیبتا! وا مصیبتا! دمکراسی در خطر است! جریان دارد. به نام دمکراسی، فرعونیسم دمکراسی نمای مصری حق اعتراض را از مخالفان خود سلب می کند. به بهانه فرار از زندان یک زندانی سیاسی در سال 2011، که سپس به اولین رئیس جمهور قانونی تاریخ مصر بدل گشت، فرعونیسم عوامگرای مصر ندای برقراری عدالت و محاکمه خاطی را سر می دهد!

قانونگرایی فرعونیسم حاکم که در ژنرال السیسی تجلی می کند و کاروانی از اعوان و انصار نظام پیشین و دمکرات های بی تجربه و ناآزموده اما سرخوش و مست از بادۀ قدرت را با خود یدک می کشد، آزموده ای را آزمون می کند که بارها به محک خورده است و به شکست محکوم بوده است: دمکراسی از دل فرعونیسم زاده نمی شود. گیرم که بخش معترض به فرعونیسم نوین مصر را به زندان و حبس درانداختید، گیرم که به نام عوامگرایی؛ دمکراسی را به سلاخ خانه قدرت بردید و بخشی از جامعه را از مشارکت مدنی و سیاسی محروم کردید. اما دمکراسی نه با فرعونیسم دمکرات نمای ژنرال السیسی قرابت دارد و نه با سیاست دمکراتیک در مقام ایجاد هراس و لولوسازی. ابولهولِ فرعونیسم مصری است که اینک سرمست از لبیک به فراخوان ژنرال دگنگ، دمکراسی را در کوی و برزن مصر به خروش میلیونی مردم همیشه در صحنه به قربانی محرابِ باصطلاح مشروعیت مردمی امت همیشه در صحنه می کشاند. امت همیشه در صحنه که گوش به فرمان فرعون و به نام ما مردمیم گور آرزوها و امیال خویش را با پشتکاری قابل تحسین می کند و دمکراسی نوپای خود را که حاصل بهار عربی است به تاراج خزان عربی می سپارد: به فرمان فرعونیسم ژنرال و به نام تثبیت وضع موجود و حذف خونین یک زندانی سیاسی پیشین که جرمش فرار از زندان مبارک در آستانه بهار عربی بوده است!

جامعه مصر تقسیم شده است و پاره پاره است. جامعه چندپاره در کشورهای مهد دمکراسی ممکن است نماد تحکیم و تقویت جامعه دمکراتیک باشد. اما در جامعه ای با مشخصات جامعه مصر که یک جامعه در حال گذار به نوسازی است، این چندپارگی ای بسا به تقویت گرایش عمومی به دستِ آهنین ارتش باشد. و این اتفاق در حال روی دادن است. آن چه به زعم برخی یک «رویداد» می نمود، اینک رویدادبودگی خود را از کف می نهد و به "بودی" آشنا و مالوف بدل می گردد که امکان هر «استعلا» و آزمون دیگری را به بن بست می کشاند. در میدان تحریر که نماد بهار عربی مصر است، جنگنده های و بالگردهای ارتشِ ژنرال سیسی در پروازاند تا به حامیان مسحور قدرت نظامی خود قوت قلب بدهند که دست آهنین ارتش بر بالای سر شما است؛ همان دستِ آهنینی که چند خیابان آن طرف تر، در اردوگاه هواداران رئیس جمهور منتخب اما به ضرب کودتای غیرقانونی معزول شده مصر، به جنگ بخشی از جامعه خود رفته است و بر آن است که حق حضور خیابانی و حق اعتراض را از آنان سلب کند. در حالی که ژنرال با دبدبه و کبکبه فرمان حضور در خیابان صادر می کند و از تمام امکانات رسانه ای موجود برای اثباتِ حقانیّت کودتای خود بهره برداری می کند تا خیانتِ "دشمن مصر" را که به زعم ژنرال پُرستاره، رئیس جمهور معزول و جریان اخوان المسلین است به هوادارنِ مات و مبهوت خود با شرح و تفسیر پرشاخ و برگ حُقنه کند. یعنی در همان حالی که رقیب سیاسی دارد سرکوب می شود و رئیس جمهور منتخب اما دستگیرشده از هیچ امکانی برای پاسخ به این اتهامات در دست ندارد. دمکراسی خیابان یکطرفه نیست. اما فرعونیسم ژنرال سیسی فراگرفته است که این قدرت و ژنرال است که قدرت انحصاری نامگزاری بر امور را در قبضه خود دارد. در پس پشت این کودتا که جامعه مصر را به دو اردوگاه آشتی ناپذیر دارد بدل می کند، پاشنه آشیل و تنگناهای فرآیند گذار به دمکراسی در جوامعی نهفته است، که مانند دگردیسی جان مدنظر نیچه، از مرحله شُتربودن که مرحله اطاعت بی چون و چرا و بندگی تمام عیار است، در حال گذار است و به مرحله «شیر بودن» رسیده است که شاخصه آن فقط «نه گفتن» است اما این «نه گفتن» نماد سترونی و ماند است؛ یعنی حکایت جامعه ای که به فراز «کودک بودن» که نماد خلاقیت و آری گفتن به امر متضاد و "غیریت" است نه فقط دست نیازیده است که در اصل با آن منافات دارد. در هیاهوی افسون زدگی فرعونیسم ژنرال، ازیک سوی، و استمرار اعتراض هواداران رئیس جمهور معزول و دربند، ازسوی دیگر، همه چیز بدل به دوست یا دشمن گشته است. فرعون نظامی مصر که بدون کمک های میلیاردی آمریکا دوام نمی آورد، از دخالت آمریکا و اروپا سخن می گوید و بادهای شرقی که در ذهن او است را به کلماتی بدل می کند که بیشتر نشان از عقده حقارت شرقی است تا عقلانیت سیاسی. همین بادها است که به ژنرال فرعونیسم دمکراتیک مصری جان می دهد حتا سخنان رئیس سازمان ملل  مبنی بر آزادی محمد مرسی را نشانه دخالت در امور داخلی مصر جلوه دهد.

رویداد بهار عربی نشان می دهد که دمکراسی نه آنی است که اخوان مراد می کند و نه آنی است که فرعونیسم، تعریف. تراژدی دمکراسی در مصر و کشورهای مانند مصر درست در همین است که نیروهای دمکرات به جای پایفشاری بر گفتگو و تمرین دمکراسی و تجربۀ روزمره خدایگانی، بستر بندگی و احیای نظام فرعونیسم قرن بیست و یکم را که به طور قطع باید در لوای مشروعیت و حقانیت و امت همیشه در صحنه انجام بگیرد، با بی تدبیری، فقدان درایت و نبود روزمرگی دمکراتیک خود، فراهم کرده اند. آنان برای جلوگیری از یک خطر واقعی-واهی، خواسته یا ناخواسته، کمر به قتل دمکراسی بسته اند در تنگنای تاریخی اسلام سیاسی یا فرعونیسم به سبک ژنرال! مصر هشداری است از یک بن بست واقعی و تنگنای مشخص در کشورهائی که از فقدان دمکراسی رنج می برند اما برای رسیدن به دمکراسی از ایثار جان خود ابائی ندارند: دمکراسی  نظام سیاسی  فقط نیست. دمکراسی سبکی از زندگی است. دمکراسی بدون دربرگیری «غیر»، استمرار داستان یکسان سازی و استبداد اینهمانی است. معضل دمکراسی در کشوری چون مصر، و کشورهایی چون مصر، به طور دقیق در همین امر خوابیده است که چگونه می توان آن چه را که ترجمان ناپذیر می نماید از طریق گفتگو و رواداری به امر ترجمان پذیر تبدیل کرد که گفتگو به ملکه ذهن حاکم بر نظام سیاسی و عادتواره جمعی جامعه بدل گردد تا ارتش و ژنرال با عینک دودی قدرت دولت موقت و  دمکرات های نوپا و بی تدبیر را به عروسک های خیمه شب بازی نمایش قدرت خود بدل نکند و از آنان پُلی برای عبور از دمکراسی و حذف بخشی از جامعه نه سازد. این پارادخش بهار عربی مصر و فرعونیسم ظاهرفریب آن است.

دفاع از دمکراسی در گروی دفاع از حق اعتراض و تظاهرات خیابانی است. دمکراسی این نیست که در میدان تحریر در حمایت نظامیان به فراخوان ژنرال لبیک بگوئید و شعار سر دهید، اما در چند کیلومتری شما، بخشی از شهروندان همان جامعه به دست همین ارتش و ژنرال سرکوب و لگدمال شوند و مسحوران قدرت به پایکوبی بپردازند. پایکوبی در سرکوب مخالفان خود، فقط حاکی از فقدان دمکراسی و زیرکی ژنرال است برای استقرار خیمه شب بازی دمکراتیک نمای سناریونویسان نظامی و عروسک هایی که در این سناریو نقش دمکراتیک برای اجرا به عهده دارند. دمکراسی با سرکوب حتا مخالفان خود منافات دارد. آنانی که از لولوی خطر و تهدید دشمنان دمکراسی، درست یا غلط، به خاکِ پایِ چکمه های ژنرال بدل می شوند، گور دمکراسی را می کنند و راه گورستان دمکراسی را سنگفرش.