«جنگ لفظی کم‌سابقه»؛ دلیل تنش روابط ایران و جمهوری آذربایجان چیست؟

مهرماه سال پیش کمال خرازی رئیس شورای راهبردی روابط خارجی ایران، جمهوری آذربایجان را به زمینه‌سازی برای جنگ متهم کرد و ارتش ایران هم در نزدیکی مرز دست به یک مانور زد.

در مقابل الهام علی اف، رئیس‌جمهوری آذربایجان در چندین نوبت به شدت از ایران و سیاست‌هایش انتقاد کرد و رسانه‌های کشورش هم که معمولا در قبال ایران «خویشتن داری» نشان‌ می‌دهند، در هفته‌های اخیر به چهره‌هایی فرصت حضور در برنامه‌های خود را داده‌اند که سال‌ها از دعوت آنها خودداری می‌کردند.

• دلیل حضور نظامی روسیه پشت مرز ایران و ارمنستان چیست؟
• ایروان در جستجوی متحدان جدید؛ آیا ایران نیروی نظامی در ارمنستان مستقر می‌کند؟

ایران چندین بار نگرانی خود را از حضور اسرائیل و فعالیت نظامی این کشور در خاک جمهوری آذربایجان اعلام کرده و آن را تهدیدی برای خود دانسته است.

مانورهای نظامی اخیر ایران، جمهوری آذربایجان و ترکیه هم به تنش‌های سیاسی ایران و جمهوری آذربایجان دامن زده است.

تحلیل کنول خلیلوا، سردبیر بخش آذری بی‌بی‌سی

در حال حاضر اوضاع بیشتر به جنگ لفظی شباهت دارد- ايران و آذربایجان به یکدیگر نشان داده‌‌اند که روی کدام زخم می‌توانند انگشت بگذارند که اسباب نگرانی طرف مقابل شود. جمهوری آذربایجان مردمانی شیعه مذهب‌ دارد که از مدارس دینی ايران فارغ التحصیل شده‌اند و عده‌ای از آنها از داخل ایران کار می‌کنند و از جمعیت شیعه آذربايجان می‌خواهند که علیه دولت فعلی فعالیت کنند. در گذشته آذربایجان چندین فعال دینی را به افراطی‌گری و تروريسم و تدارک کودتا متهم کرده و به زندان انداخته است.

و برای ایران نگران‌کننده‌تر از همه بیداری ترک‌ها در استان‌های آذربایجان این کشور است. دولت در جمهوری آذربایجان اخیراً از این ماجرا برای برانگیختن عواطف در ایران که به خاطر اعتراضات پیاپی همین الآن هم ملتهب است استفاده می‌کند.

تلویزیون‌های آذربایجانی که تحت تسلط دولت هستند شروع به استفاده از عنوان «آذربایجان جنوبی» برای خطاب قرار دادن مردم ترک آذربایجانی کرده‌اند - یعنی که استان‌های آذربایجانی ایران و یکی حتی به روشنی گفت که چون نمی‌خواسته‌اند «ایران را بیازارند» از عبارت «اوتایلی - بوتایلی آذربایجان» - یعنی که آذربایجان، این سو و سوی ديگر [رود ارس] است - هم استفاده نمی‌کرده‌اند ، ولی حالا با توجه به تهدیدهایی که از سوی دیگر می‌آید از این تعابیر استفاده می‌کنند.

اما دلیل تنش جدید در روابط چیست؟

یکی از دلایل افزایش انتقاد مقام‌های جمهوری آذربایجان، رویکرد ایران در قبال ارمنستان و تغییر احتمالی در مرزهای منطقه بوده است.

کارشناسان و رسانه‌های جمهوری آذربایجان طی هفته‌های اخیر نسبت به تلاش‌های تهران و ایروان برای برقراری روابط نزدیک‌تر ابراز نگرانی کرده‌ و گفته‌اند که ایران ممکن است از ارمنستان به عنوان «نیروی نیابتی» علیه جمهوری آذربایجان استفاده کند.

در جریان جنگ دوم قره باغ در سال ۲۰۲۰، علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی این درگیری را «تلخ و تهدیدکننده امنیت منطقه» خواند و گفت "همه سرزمین‌های جمهوری آذربایجان که به‌وسیله ارمنستان تصرف شده باید آزاد شود و به آذربایجان برگردد".

وب‌سایت مساوات (Musavat.com) در تاریخ ۳ نوامبر در مورد سفر اخیر نیکول پاشینیان نخست وزیر ارمنستان به تهران نوشت: «در ۳۰ سال گذشته، ایران در کنار ارمنستان ایستاده است که علیه آذربایجان مسلمان مرتکب نسل‌کشی شده است و قلمروهایی را اشغال کرده است که سرزمین مسلمانان به‌شمار می‌آیند، و به نظر می‌رسد که مایل است همچنان در کنار ارمنستان باقی بماند.»

یک برنامه گفت و گوی سیاسی در «تلویزیون عمومی» در ۲ نوامبر گفت ایران «سیاست واقعی» خود را در قبال آذربایجان آشکار کرده است، که در آن ایران و ارمنستان اکنون «در یک طرف سنگر قرار دارند» و ایران از ارمنستان به عنوان «عامل واسطه» علیه جمهوری آذربایجان استفاده خواهد کرد.

تلویزیون عمومی همچنین سخنرانی یک فعال سیاسی ایرانی به نام محمودعلی چهرگانی را پخش کرد که از نزدیکی اخیر تهران و ایروانِ «دشمن آذربایجانی‌ها» انتقاد کرد و گفت که کنسولگری ارمنستان که قرار است در تبریز افتتاح شود «با خاک یکسان خواهد شد».

سایت اوراسیانت در گزارشی هفته پیش گفت آقای چهرگانی از سال ۲۰۰۶ به این سو اجازه ورود به خاک جمهوری آذربایجان را نداشته و از واشنگتن فعالیت سیاسی می‌کند.

 

وب‌سایت نظامی Ordu.az اعلام کرد که در جریان سفر پاشینیان به تهران، ارمنستان و ایران ممکن است توافق کرده باشند که «اقدامات تحریک‌کننده‌ای» علیه جمهوری آذربایجان انجام دهند تا برنامه‌های باکو را برای ایجاد یک خط حمل‌ونقل بین سرزمین اصلی آذربایجان و منطقه نخجوان از طریق جنوب ارمنستان، که باکو آن را گذرگاه زنگزور می‌نامد، مختل کنند.

روزنامه خلق (Xalq Qazeti)، گفت ارمنستان ایران را وسیله‌ای برای جلوگیری از ایجاد گذرگاه زنگزور و رفع عدم تعادل نظامی بین جمهوری آذربایجان و خود می‌داند. ارمنستان در حال برنامه‌ریزی برای خرید پهپاد و موشک‌های دوربرد از ایران است.

یگانا هاجیوا، تحلیلگر سیاسی، به روزنامه خلق گفت: «درست است، ایران آزاد است که به هر کسی که می‌خواهد سلاح بفروشد. اما خوب می‌داند که سلاح‌های فروخته شده به ارمنستان، علیه برادران شیعه‌اش [در جمهوری آذربایجان] استفاده خواهد شد ... نظامی‌سازی ارمنستان ناگزیر باعث تنش و اعتراض در جامعه ایرانی خواهد شد. در نتیجه، اعتراضات کنونی در ایران تشدید خواهد شد.»

شبکه تلویزیونی دولتی آذری زبان سحر ایران به نوبه خود دستگیری اخیر اعضای «یک گروه مسلح آموزش دیده توسط ایران» در جمهوری آذربایجان را «سرکوب استالین‌وار» دولت باکو توصیف کرد. همچنین این شبکه، تلویزیون جمهوری آذربایجان را به «تبلیغات آماتوری ضد اسلامی» متهم کرد و گفت که این بخشی از «خصومت دولت الهام علی‌اف با اسلام» است.

مانور «جنجالی»

 

مانور نظامی گسترده اخیر ایران در مرز با جمهوری آذربایجان، با واکنش‌های منفی روبرو شد.

در ۲۹ اکتبر، هیئت مسلمانان قفقاز با صدور بیانیه‌ای سخنان وزیر امور خارجه ایران را که پیش از این در کاپان ارمنستان بیان شده بود و مانور نظامی اخیر ایران در مرز جمهوری آذربایجان را محکوم کرد. خبرگزاری آپا به نقل از این بیانیه نوشت که حمایت همه جانبه ایران از سیاست اشغالگری ارمنستان طی سالیان متمادی موجب خشم مسلمانان آذربایجان شده است.

هیئت مسلمانان قفقاز در اظهارنظر درباره رزمایش گسترده نظامی در شمال غرب ایران گفت که جمهوری آذربایجان قادر بوده است تا از هرگونه تهدید و تحریک در مرزهای خود جلوگیری کند. در این بیانیه آمده است که با این حال «تقابل بین همسایگان و برادران نزدیک، تنها به نفع دشمنان است». این هیئت همچنین از طرح در دست افتتاح کنسولگری ارمنستان در تبریز انتقاد کرد.

برخورد تلویزیون جمهوری آذربایجان با «تهدیدات» تهران

در این میان تلویزیون دولتی جمهوری آذربایجان انتقادات خود را از ایران افزایش داده است.

«تلویزیون عمومی» در برنامه خبری هفتگی خود در ۳۰ اکتبر، حکومت ایران را با «کابوسی که در ۴۳ سال گذشته مردم را در لباس مذهب آزار داده است» مقایسه کرد. این تلویزیون از تداوم اعتراضات در ایران صحبت کرد.

تلویزیون عمومی از خیابان‌های باکو با مردم گفت‌وگو کرد که در خلال آن بسیاری گفتند که به خاطر حمایت ایران از ارمنستان به ایران نگاهی منفی دارند.شبکه دولتی آذتی‌وی (AzTV) در پاسخ به آنچه تهدیدات ایران خوانده است گفت که با شعری از محمد حسین شهریار که آذربایجان را به بیداری دعوت می‌کند، به آذری‌های ایران «درود می‌فرستد».

شبکه آذتی‌وی آهنگ پخش شده از شبکه سحر ایران را به سخره گرفت که به جمهوری آذربایجان هشدار داده بود «گور خود را نکند».

شبکه آذتی‌وی با نمایش تصاویری از حملات هوایی ارتش این کشور در جنگ ۲۰۲۰ قره‌باغ گفت: «درست است، آذربایجان گوری را می‌کند اما نه برای خود، بلکه برای دشمنانش. اگر می‌خواهید در این فهرست قرار بگیرید، اختیار با خودتان است. اما بابا، به یاد داشته باشید که گورهایی که آذربایجان می‌کند بسیار عمیق است.»

این شبکه تهران را متهم کرد که «تمام تلاش خود را برای جلوگیری از امضای توافق صلح با آذربایجان» توسط ارمنستان انجام می‌دهد و به این کشور در مورد عبور از «خط قرمزهای آذربایجان» هشدار داد. آذتی‌وی با اشاره به تداوم اعتراضات عمومی در ایران گفت بهتر است تهران به مشکلات خود مشغول شود.

در ۳۰ اکتبر، وب‌سایت حامی دولت Haqqin.az مقاله‌ای با عنوان «آیا آذربایجان قادر به دفع حمله پهپادهای ایرانی خواهد بود؟» منتشر کرد. در این مقاله به نقل از دیوید جندلمن، کارشناس نظامی اسرائیلی، آمده است که سامانه‌های پدافند هوایی ساخت اسرائیل که جمهوری آذربایجان استفاده می‌کند برای بستن حریم هوایی آذربایجان به روی پهپادهای شاهد ایرانی کافی است.

این گزارش با استفاده از مطالب بخش مانیتورینگ بی‌بی‌ سی تهیه شده است