چرا سال ۲۰۲۴ پس از حمله ایران به اسرائیل «سال پهپادها» است؟

ست فرانتزمن

نشریه نیویورک پست روز شنبه اول ژوئن (۱۲ خرداد) نوشته‌ای را به قلم ست فرانتزمن درباره توسعه پهپادها و نقش هواپیماهای بدون سرنشین در معادلات جنگ‌های کنونی منتشر کرد. ست فرانتزمن‌، تحلیلگر مسائل خاورمیانه و نویسنده کتاب «جنگ‌های پهپادی: پیشگامان، ماشین‌های کشتار، هوش مصنوعی و نبرد برای آینده»، در این متن به پهپادهای ساخت جمهوری اسلامی و خطری که می‌تواند برای کشورهای دیگر داشته باشند، هم می‌پردازد.

در تازه‌ترین نوشته این تحلیلگر، با اشاره به حمله هوایی ناموفق جمهوری اسلامی به اسرائیل آمده است: «در ۱۳ آوریل، جمهوری اسلامی با بیش از ۳۰۰ پهپاد و موشک به اسرائیل حمله کرد. این حمله با موجی از ۱۷۰ پهپاد کامیکازه که در ایران با نام‌های شاهد ۱۳۶ و شاهد ۱۳۱ شناخته می‌شوند، آغاز شد. حمله عظیم هواپیماهای بدون سرنشین جمهوری اسلامی بزرگ‌ترین حمله با استفاده از پهپادهای کامیکازه در تاریخ بود اما از بدشانسی ایران، اسرائیلی‌ها آماده بودند و همراه با شرکایشان به این تهاجم واکنش نشان دادند.»

درواقع باید گفت پهپادها شانس زیادی برای موفقیت نداشتند، زیرا نسبتا کند عمل می‌کنند و با کمک رادار و هشدار اولیه می‌توان آن‌ها را شناسایی و رهگیری کرد. با این حال، نبرد آن شب در آسمان خاورمیانه نقطه عطفی در دوران جدید جنگ هواپیماهای بدون سرنشین بود و کمک کرد که سال ۲۰۲۴ به «سال پهپادها» تبدیل شود.

کشورهای مختلف چندین دهه است که از هواپیماهای بدون سرنشین برای مقاصد گوناگون استفاده می‌کنند، اما اکنون میدان نبرد را هم در اختیار گرفته‌اند. حمله پهپادهای جمهوری اسلامی ایران فقط یک نمونه از این است که چگونه پهپادها می‌توانند به عنوان نوعی نیروی هوایی فوری برای کشورهایی مانند ایران با دفاع هوایی ضعیف عمل کنند.

این‌طور که یوسی کوپرواسر، ژنرال بازنشسته و پژوهشگر ارشد موسسه امنیت ملی و راهبرد اسرائیل، می‌گوید، پهپادها به عنوان نیروی هوایی موقت، یکی از متداول‌ترین تهدیدهایی‌اند که از جانب حزب‌الله، حوثی‌ها، جمهوری اسلامی ایران، عراق و همچنین غزه می‌توانند تل‌آویو را تهدید کند.

 او که به دلیل سابقه فعالیت‌هایش با تهدیدهای نوظهور علیه اسرائیل آشنا است، تاکید دارد که «نیروی هوایی اسرائیل برای مقابله با این تهدیدها روش‌های متعددی ایجاد کرده است، اما نسل‌های جدیدتر پهپادها چالش‌های بیشتری به همراه دارند».

به گفته کوپرواسر، پدافندهای دفاع هوایی مانند گنبد آهنین در رهگیری راکت‌ها موفقیت بالایی دارند، اما پهپادهای امروزی می‌توانند از گنبد آهنین فرار و به سربازان ارتش اسرائیل و پایگاه‌ها حمله کنند.

این کارشناس با اشاره به اینکه جمهوری اسلامی تولید هواپیماهای بدون سرنشین را با شتاب هرچه بیشتر توسعه داده‌ است، می‌گوید که تهران اکنون تولید این تسلیحات را با شرکایش نیز به اشتراک می‌گذارد تا به طور مستمر به اسرائیل حمله کنند. به عنوان نمونه، هواپیماهای بدون سرنشین نه‌تنها به گروه‌های نیابتی مانند حزب‌الله داده شده‌اند بلکه به حوثی‌ها در یمن نیز رسید‌ه‌اند و آن‌ها برای حمله به کشتی‌های عبوری از دریای سرخ از این ابزار استفاده می‌کنند. تهران به مسکو هم پهپاد داده تا در جنگ علیه کی‌یف از آن‌ها استفاده کند.

ست فرانتزمن در بخش دیگری از این گزارش، اشاره می‌کند که در دهه گذشته، هواپیماهای بدون سرنشین به سطح جدیدی از پیچیدگی و فراگیری رسیده‌اند و ارتش‌ها و شبه‌نظامیان در سراسر جهان به طور فزاینده‌ای از آن‌ها استفاده می‌کنند. این در حالی است که در دهه‌های ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰، تنها تعداد انگشت‌شماری از کشورها، مانند اسرائیل و ایالات متحده، به فناوری هواپیماهای بدون سرنشین دسترسی داشتند.

در اوایل دهه ۱۹۸۰، هنگامی که پهپادها برای اولین بار در اسرائیل اختراع شدند، شبیه یک هواپیمای مدل بزرگ به نظر می‌رسیدند. با این حال، در دهه ۱۹۹۰، ایالات متحده هواپیمای بدون سرنشین نمادین پردیتور (Predator) با بال‌های نازک را به پرواز درآورد و برای برخی ماموریت‌های خطرناک و طولانی از آن‌ها استفاده کرد.

تغییر در ساخت‌ پهپادها در دهه ۲۰۰۰ شروع شد و استفاده از آن‌ها نیز رواج بیشتری یافت. نتایج یک مطالعه نشان داده است که تا سال ۲۰۱۹ بیش از ۹۵ کشور جهان از پهپادهای نظامی استفاده می‌کردند.

مسئله قابل تامل این است که اکنون فقط کشورهای پیشرفته از نظر فناوری از پهپاد استفاده نمی‌کنند بلکه اکنون کشورهای فقیرتر و کشورهایی که به آخرین ارتباطات ماهواره‌ای یا الکترواپتیک دسترسی ندارند، هم از هواپیماهای بدون سرنشین بهره‌برداری می‌کنند.

با افزایش دسترسی به فناوری هواپیماهای بدون سرنشین، کشورهایی مانند جمهوری اسلامی ایران که تحت تحریم قرار دارند هم موفق شدند تولید پهپادها را توسعه دهند. این اتفاق به معنای آن بود که گروه‌های تروریستی هم توانستند آن‌ها را به دست آورند.

در شرایط کنونی به نظر می‌رسد که یک مسابقه تسلیحاتی هواپیماهای بدون سرنشین آغاز شده است و انتظار می‌رود ارزش بازار پهپادهای نظامی تا سال ۲۰۳۲ به ۲۸ میلیارد دلار برسد. این تغییر شبیه مسابقه بین کشورها در اوایل قرن بیستم برای ساخت انواع جدید کشتی‌های جنگی یا مسابقه قبل از جنگ جهانی دوم برای استقرار انواع جدید تانک است.

اکنون هر کشوری در تولید هواپیماهای بدون سرنشین هدف خاص خود را دنبال می‌کند. به عنوان مثال، چین روی تولید تعداد زیادی پهپاد نسبتا ارزان سرمایه‌گذاری کرده و توانسته است بر بازار پهپادهای تجاری تسلط یابد. هند نیز یک برنامه جاه‌طلبانه و در عین حال نوپای پهپادی را دنبال می‌کند. پاکستان، ترکیه و تایوان نیز برای رسیدن به استقلال در تولید هواپیماهای بدون سرنشین تلاش می‌کنند.

نباید از این غافل شد که جنگ اوکراین هم یک میدان مهم برای استفاده از پهپاد در عرصه نبرد میان کشورها بوده است. هنگامی که روسیه در سال ۲۰۲۲ به اوکراین حمله کرد، برتری هوایی داشت اما اوکراین توانست با سرمایه‌گذاری در تولید پهپادهای کوچک و متوسط، این روند را تغییر دهد و بر اساس گزارش اخیر رویترز، اوکراین در سال ۲۰۲۳ برای تولید ۳۰۰ هزار هواپیمای بدون سرنشین قرارداد منعقد کرده است.

گزارش‌ها حاکی از آن است که در حال حاضر استفاده از هواپیماهای بدون سرنشین آنقدر در جبهه‌های جنگ رایج است که ماهیانه بیش از ۱۰۰ هزار پهپاد به آسمان فرستاده می‌شود؛ این رقم پس از استفاده از انواع تفنگ در رتبه دوم قرار دارد.

یکی دیگر از اهدافی که روسیه با استفاده از پهپادها تلاش می‌کند به آن دست پیدا کند، ایجاد وحشت در ساکنان اوکراین است. مسکو هزاران پهپاد شاهد ارزان و موثر از جمهوری اسلامی وارد کرده است؛ همان نوع پهپادهایی که جمهوری اسلامی ایران در حمله به اسرائیل از آن استفاده کرد. این پهپادها می‌توانند صدماتی قابل‌توجه، به خصوص به ساختمان‌های قدیمی و زیرساخت‌های غیرنظامی، وارد کنند و اگرچه اوکراین راه‌های مقابله با این تهدید را ارتقا داده است، پهپادها نیز اصلاح شده‌اند و اکنون به بمب‌های هدایت‌شونده مسلح می‌شوند.

باید توجه داشت که همکاری جمهوری اسلامی ایران و روسیه در پروژه هواپیماهای بدون سرنشین تهران خطراتی را برای اروپا و خاورمیانه به همراه دارد. روسیه سخت در تلاش است که تولید انبوه پهپادها را افزایش دهد، در حالی که جمهوری اسلامی ایران بر پیشرفت‌های فناورانه تمرکز دارد.

تولید پهپادهای شاهد برای جمهوری اسلامی و روسیه چندین مزیت دارد. برخلاف پهپادهای آمریکایی یا اسرائیلی که معمولا گران‌قیمت‌اند و برای ماموریت‌های پیچیده استفاده می‌شوند، شاهد ۱۳۶ ارزان و مصرفی است و می‌تواند گروه‌های تحت حمایت جمهوری اسلامی ایران را به یک تهدید جهانی تبدیل کند.

با توجه به تمام این موارد به نظر می‌رسد که سال ۲۰۲۴ را بتوان «سال پهپادها و تغییر به عصر جدید نبردهای هوایی» شناخت. در حال حاضر با ورود جهان به دوره جدیدی از جنگ با هواپیماهای بدون سرنشین، پیش‌بینی می‌شود که ساخت انواع مختلف پهپاد با کاربردهای گوناگون همچنان تکامل یابد.