«محمدجواد ظریف» وزیر خارجه سابق در کتاب تازه انتشار خود جزئیاتی تازه ای از روز ساقط کردن هواپیمای اوکراینی توسط سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را افشا کرده و «حسن روحانی» رییس جمهور پیشین ایران هم در واکنش‌ها به این جزئیات، از بی ‌اطلاعی خود از حمله سپاه به پایگاه آمریکایی و همچنین لغو کردن غیرمنتظره جلسه درخواستی نظامیان توسط خود آنها گفته است

فرامرز داور

محمدجواد ظریف در کتاب خاطرات خود از ۸ سال وزارت که اخیرا در تهران با عنوان «پایاب شکیبایی» منتشر شده، نوشته است که حسن روحانی رییس جمهور و خود وی به عنوان وزیر خارجه نه تنها به هیچ وجه از حمله روز ۱۸ دی ۱۳۹۸ سپاه پاسداران به پایگاه هوایی آمریکا در عراق اطلاع نداشتند و موضوع را از اخبار تلویزیون متوجه شدند بلکه به نوشته او درباره حمله موشکی سپاه به هواپیمای اوکراینی هم «اطلاعات دریافتی از منابع محرمانه حاکی از تصادفی فاجعه بار بود که نقص فنی» هواپیما عنوان میشد.

هواپیمای مسافری اوکراین ساعاتی پس از موشکپ‌رانی سپاه به سوی پایگاه عین الاسد، هدف دو موشک نیروی هوافضای سپاه قرار گرفت و در حالی که آسمان ایران در زمان چنین حملاتی به روی پرواز هواپیماهای مسافری باز نگه داشته شده بود، هواپیمای اوکراینی ، با ۱۷۶ مسافر و خدمه به سقوط کشانده شد.

جمهوری اسلامی تا سه روز منکر شلیک به هواپیما و سرنگون کردن آن شد اما سرانجام ستادکل نیروهای مسلح با انتشار اطلاعیه ای آن را «خطای غیرعمد انسانی» توصیف کرد.

حمله موشکی سپاه پاسداران به پایگاه عین‌الاسد به تلافی عملیات هوایی علیه «قاسم سلیمانی» فرمانده وقت نیروی قدس شاخه برون مرزی سپاه پاسداران انجام شد. سلیمانی در آن عملیات که زیر نظر «دونالد ترامپ» رییس جمهور وقت آمریکا انجام شد، در حومه بغداد کشته شد.

ظریف در کتاب خود شرح داده است که آخرین تصمیم حکومت ایران برای تلافی کشتن سلیمانی که از آن مطلع بود این بوده که «شتابی برای پاسخ نیست و موثرترین روش که همواره توسط حزب الله لبنان پیگیری می‌شود، تحمیل شرایط فرساینده آماده باش بر نیروهای طرف مقابل است». اما نیمه شب ۱۸ دی رییس جمهور ایران، وزیر خارجه وقت و معاون او، بی خبر از عملیات سپاه پاسداران، خواب بودند.

روایت ظریف از آن شب نشان می دهد که دولت ایران تا چه حد از امور روزانه کشور توسط سپاه کنار گذاشته شده و در تصمیمات سرنوشت ساز کشور، نظامیان سپاهی تا چه میزان قدرت دارند: «نزدیک به ساعت ۴:۳۰ پیام دکتر {عباس} عراقچی {معاون وزارت خارجه} پیرامون حمله به عین‌الاسد را دریافت کردم. دبیرخانه {شورای عالی امنیت ملی} نزدیک ساعت ۳ نیمه شب دکتر عراقچی را از خواب بیدار کرده و از او خواسته بود پیامی را از طریق سفیر سوئیس {حافظ منافع ایالات متحده در ایران} به آمریکا برساند. ایشان هم ناباورانه توانسته بود در آن وقت شب سفیر سوئیس را بیدار کند و پیام را به او برساند».

اما بخش تکان دهنده تر ماجرا اینجاست که با وجود بی اطلاع نگه داشتن روحانی و ظریف از جمله انجام شده به پایگاه آمریکایی، «عادل عبدالمهدی» نخست وزیر وقت عراق شب قبل از طریق دبیرخانه از موضوع مطلع شده بود و ایالات متحده را حتی زودتر از رییس جمهور و وزیر خارجه ایران از تصمیم سپاه پاسداران به موشکپرانی با خبر کرده بود:

«آمریکا پیش از رییس جمهور و وزیر خارجه ایران به وسیله نخست وزیر عراق از حمله با خبر شده بودند. خبررسانی به نخست وزیر عراق کاری به جا و شایسته بود اما آنچه پرسش برانگیز است بی اطلاعی رییس جمهور و وزیر خارجه ایران بود».

«علی شمخانی» دبیر وقت شورای عالی امنیت ملی ایران پیش از این گفته بود که عبدالمهدی از موضوع مطلع شده بود اما آن زمان نگفته بود که روحانی و ظریف در جریان حمله قریب الوقوع قرار نگرفتند.

مطابق قوانین فعلی در جمهوری اسلامی ایران، رییس شورای عالی امنیت ملی کشور، رییس جمهور است. قابل تصور نیست در جلسه‌ای که در طی آن حمله به پایگاه هوایی آمریکا در عراق تصویب می شود، روحانی در آن غایب باشد. هرچند مصوبات شورا برای اجرایی شدن باید به تصویب «علی خامنه‌ای» برسد اما از مسیر رییس جمهور باید عبور کند. موضوعی که به نوشته ظریف، روحانی به کل از آن بی خبر نگه داشته شده و مشخص نیست آیا او از اصل برنامه سپاه برای موشک‎‌پرانی اطلاع داشته یا از این موضوع هم بی خبر بوده و فقط زمان آن را نمی‌دانسته است.

حسن روحانی اما در وب سایت رسمی‌اش بی اطلاعی از حمله سپاه به عین‌الاسد را تایید و جزئیات تازه و تکان دهنده ای را فاش کرده است:

«اصل ماجرا بی‌اطلاع گذاشتن رییس‌جمهور بود و شاهد آن هم لغو جلسه‌ فرماندهان نظامی با روحانی در خانه‌اش ساعاتی قبل از حمله است... مقامات ارشد نظامی از رییس‌جمهور درخواست ملاقات فوری کرده بودند و او در منزلش منتظر آ‌ن‌ها بود اما این قرار از سوی درخواست‌کنندگان در آخرین ساعات لغو شد. تا وقتی که رییس‌جمهور ایران از طریق زیرنویس شبکه‌ خبر صداوسیمای جمهوری اسلامی از حمله به عین‌الاسد در بامداد ۱۸ دی ۱۳۹۸ مطلع شد.علت لغو جلسه و دلیل عدم اطلاع به رییس‌جمهور که رییس شورای عالی امنیت ملی است، مشخص نیست».

روحانی در روایت خود گفته است «وقتی اصرار بر این بود که رییس‌جمهور را از تصمیم حمله به عین‌الاسد (پیش از نخست‌وزیر عراق) بی‌اطلاع بگذارند، طبیعتاً نمی‌توانسته وزیر خارجه را مطلع کند...البته اخیراً دریابان علی شمخانی، دبیر سابق شورای عالی امنیت ملی در پاسخ به دونالد ترامپ، رییس‌جمهور وقت ایالات متحده که مدعی تماس ایران با آمریکا قبل از حمله موشکی به پایگاه عین‌الاسد شد، گفت "بر اساس تصمیم مورد اجماع" مقرر شد عملیات موشکی پرحجم علیه پایگاه عین‌الاسد که مهمترین پایگاه آمریکا در عراق به شمار می‌رود برای دستیابی به حداکثر تخریب به صورت کاملاً غافلگیرانه انجام شود اما معلوم نیست منظور ایشان از اجماع بین چه کسانی بوده، وقتی رییس شورای عالی امنیت ملی هم مطلع نبوده است؟».

درباره حمله صورت گرفته، روحانی می‌گوید او به دنبال آن و اعضای دولتش «به دلیل همین بی‌خبری از حمله به عین‌الاسد، در جریان استقرار پدافند هوایی با احتمال پاسخ متقابل آمریکا و تصمیم‌گیری درباره کلییر نکردن آسمان کشور {نبستن آن به روی هواپیماهای مسافری} هرچند در حیطه اختیارات دولت نیست - و متعاقب آن فاجعه هواپیمای اوکراینی نبوده‌اند».

بر اساس گزارشی که ایران‌وایر سال گذشته منتشر کرده بود، اجازه استقرار پدافند هوایی که به هواپیمای اوکراینی شلیک کرد را ماه‌ها پیش از آن، علی خامنه‌ای داده بود.

ظریف می‌گوید صبح چهارشنبه در حالی که مشغول کنترل وضعیت بودند، خبر فاجعه را دریافت کردند اما واقعیت موضوع یعنی حمله صورت گرفته توسط سپاه به هواپیمای مسافری از آنها مخفی نگه داشته شد:

«از سحر چهارشنبه با دکتر عراقچی و دیگر همکاران مشغول سرگرم جوانب بین المللی اقدام علیه عین الاسد از طریق یادداشت رسمی به سفارت سوئیس و نامه نگاری معمول با دبیرکل و رییس شورای امنیت سازمان ملل متحد و نیز جنبه های دیپلماسی عمومی از طریق صدور بیانیه رسمی و توییت بودیم که از فضای مجازی از فاجعه سقوط هواپیمای اوکراینی آگاهی یافتیم. فاجعه بزرگی بود ولی تمام اخبار رسمی آشکار و حتی اطلاعات محرمانه ارسالی به وزارت خارجه حاکی از تصادفی فاجعه بار بود که نقص فنی» هواپیما خوانده می‌شد.

در زمان وزارت، ظریف در مصاحبه‌ای گفته بود که در روز چهارشنبه که به دبیرخانه شورای عالی امنیت ملی فراخوانده شده بود، همچنان از واقعیت بی اطلاع نگه داشته شده بود اما با شک کردن به اظهارات رسمی، به شمخانی گفته بود اگر هواپیما هدف قرار گرفته بگویید تا «آن را علاج» کنیم.

بی خبری نگه داشتن روحانی و ظریف رییس شورای عالی امنیت ملی و عضو حقوقی آن از حمله نظامی سپاه پاسداران به منافع آمریکا در خاک عراق در روز سرنگونی هواپیما، تازه‌ترین اطلاعات تکان دهنده‌ای است که چهارسال پس از آن فاجعه منتشر می‌شود در حالی که هنوز زوایای پنهان و پرسش برانگیز آن باقی مانده است.

روحانی و ظریف یک سال پیش از این در جریان سفر «بشار اسد» رییس جمهور سوریه به تهران که توسط سلیمانی به تهران آورده شده بود، در موقعیت بی اطلاع و ناآگاه مشابهی قرار داشتند اما این بار بی اطلاع نگه داشتن آنها از حمله سپاه، رخداد تازه ای است که روحانی و ظریف، پس از سال ها آن را افشا کرد‌اند.

اینکه تصمیم حمله سپاه پاسداران به منافع آمریکا در عراق چگونه گرفته شده معلوم نیست. این حمله می‌تواند مصوبه شورای عالی امنیت ملی بدون تعیین تاریخ دقیقی برای آن بوده باشد و به همین دلیل روحانی از زمان آن مطلع نبوده یا آنکه راسا دستور خامنه‌ای فرمانده کل قوای مسلح جمهوری اسلامی، بوده و بدون احساس نیاز خبر دادن به رییس‌جمهور وقت صورت گرفته باشد.

نقش خامنه‌ای در بی اطلاع نگه داشتن دولت از چنین تصمیم مهمی که می‌توانست به گفته فرماندهان سپاه کشور را وارد یک درگیری نظامی جدی کند و دلیل ادامه کار توسط دولتی که تا به این شدت منزوی و مورد بی‌اعتمادی قدرت‌های پنهان و غیرپاسخگو حکومت قرار داشته، سوالاتی است که دست کم روحانی پاسخ بخشی از آن را دارد.