کودتای نظامی 1980 که در ظاهر برای ایجاد نظم و امنیت اجتماعی در جامعه به شدت متشنج ترکیه در آن دوره توسط فرماندهان ارتش انجام گرفت و با زمینه سازی های پیشین مورد حمایت مردم واقع شد، با سرکوب شدید و بی رحمانه نیرو های دمکرات و چپ، راه قدرت گیری نیرو های اسلامگرا و راست را هموار کرد. احزاب اسلامگرا به رهبری نجم الدین اربکان تا آن زمان سهم کوچکی در قدرت سیاسی و جمهوری لائیک ترکیه داشتند. میلیتان های حزبی با استفاده از امکاناتی که کودتا فراهم کرده بود در ارگان های سیاسی، موسسات اقتصادی و دانشگاهی نفوذ کردند. همکاری و همسویی نیرو های لیبرال با اسلامگراها و تقویت آنان از سوی نیرو های خارجی و بورژوازی قدرتمند درونی در پایان هزاره دوم احزاب اسلامگرا را به قدرت نزدیک تر کرد. نزدیکی به قدرت سیاسی انشعاب در درون آنها را اجتناب ناپذیر کرد. جوانان و میلیتان های حزبی که در اطراف اربکان جمع شده بودند و شعار های افراطی می دادند، خواستار حکومت اسلامی بودند. آنان با پرده پوشی ، استتار کار های نهان خود و پنهان کاری در مسیر دیگری قرار گرفتند و خود را طرفدار قانون اساسی و لائیک ترکیه نشان دادند. ثبات نسبی سیاسی و همکاری ملی مذهبی های درونی از یک سو و شرایط سیاسی در منطقه بویژه بحران در دو کشور نفتخیز و ثروتمند منطقه مانند ایران و عراق و بازار های وسیع آن دو و دیگر کشور های منطقه در های شانس را به روی اقتصاد ضعیف ترکیه باز کرد و ترکیه را در مسیر رشد شتابان اقتصادی قرار داد.

در سال های نخست هزاره سوم حزب توسعه و عدالت به رهبری رجب طیب اردوغان قدرت سیاسی و اجرایی کشور را در دست گرفت و سازش با نیرو های مسلح را که سال ها دولت سایه در ترکیه را پیش می بردند آغاز کرد. در گفتگو های سیاسی و سخن رانی های خود از نظام لائیک ترکیه دفاع کرد. در این مدت برای پیوستن به اتحادیه اروپا شرایط و کریتر های کوپنهاگ را به اجرا گذاشت. رفرم های سیاسی را همراه با آزادی های فردی و اجتماعی پیش برد. حقوق شهروندان کرد را به رسمیت شناخت. همزمان با تغییراتی در قانون مدنی حقوق زنان را در خانواده محترم شمرد و هنگام طلاق با تقسیم ثروت و اندوخته ها در هنگام زناشویی همسو با کشور های اروپایی موافقت کرد. تغییرات در ساختار اجتماعی و حقوق شهروندی از یک سو و شرکت زنان در فعالیت های اجتماعی و اقتصادی از سوی دیگر به رشد اقتصادی کشور شتاب بیشتری بخشید. در نتیجه جمهوری ترکیه به جمع 20 کشور قدرتمند و تأثیر گذار در اقتصاد جهان پیوست. در این مدت بخشی از سرمایه کشور های نفتخیر عرب و شیخ نشین های حوزه خلیج فارس را به خود جذب کرد. باز هم با تغییراتی در قانون مدنی به شهروندان اروپایی و عرب این امکان داده شد تا در خاک ترکیه مستغلات بخرند و سرمایه گذاری کنند. این رفتار و اجرای سیاست های اقتصادی و اجتماعی نشانگر آن بود که احزاب اسلامگرای دیروز به شیوه پراگماتیک به منافع ملی خود می اندیشند و برای پیشبرد اهداف سیاسی و اقتصادی خود از دیدگاه ها و باور های پیشین امتیاز می دهند و یا در شرایط اضطراری از آن چشم پوشی می کنند. هرچند در تمام این مدت برای خشنود کردن طرفداران خود، تغییراتی هم در متون کتاب های درسی بوجود آوردند و دروس مذهبی را که پیشتر ها اختیاری بود اجباری کردند و مدارس خصوصی آموزش قرآن را رواج دادند. ملی همچنان خود را نگهبان قانون اساسی لائیک خواندند. در نتیجه جامعه ترکیه که سال ها بین سنت و مدرنیته تعادلی برقرار کرده بود دچار تناقض و سردرگمی شد بیشتری می شد، زیرا هدف حزب اسلامگرای توسعه و عدالت ادامه ثبات سال های پیشین بود. ثبات بیش از سه دهه که زمینه ساز رشد سریع اقتصادی در کشور شده بود به سود گرایش های مذهبی و احزاب طرفداران آنها به ثبت می رسید. باز تاب این کنش ها و رفتار های دو پهلو از سوی حزب حاکم هم در سیاست داخلی و هم در سیاست خارجی هم مشاهده می شد.

جمهوری ترکیه از اعضای اصلی پیمان ناتو و دومین ارتش قدرتمند پیمان را بعد از ایالات متحده در اختیار دارد. در همه مانور های پیمان ناتو شرکت می کند و هم پیمان استراتژیک آمریکا در منطقه است. از آن رو با اسرائیل هم همکاری بسیار نزدیک نظامی و اقتصادی دارد. باز سازی و تعمیر هواپیما ها و تانک های پیشرفته ترکیه در اسرائیل و یا با همکاری آن کشور در خاک ترکیه انجام می شود. همراه با همکاری های نظامی و اقتصادی بین دو کشور، سالانه هزاران توریست اسرائیلی از ترکیه دیدن و در سواحل آن استراحت می کنند. در سال 2007 بیش از 541 هزار و در سال 2008 با کمی افزایش 558 هزار اسرائیلی از ترکیه دیدن کردند، در پی حادثه داووس در سال 2009 از میزان توریست های اسرائیلی کاسته شد و این کاهش همچنان ادامه دارد. هر چند مردم ترکیه یک رابطه عاطقی با مردم فلسطین دارند و با آنها احساس همدردی می کنند ولی نسبت به مردم اسرائیل هم بدبین و یا کینه ورز نیستند. از آن رو دولت اسلامگرای ترکیه بار ها تلاش کرد تا میانجی بین سوریه و لبنان از یک سو و اسرائیل از سوی دیگر باشد.

بحران اقتصادی جهان و پیآمد های آن در منطقه بویژه در امارات و دبی، ترکیه را که به یکی از قطب های تأثیر گذار تبدیل شده است بر آن داشت تا به آن سو نظر کند و سرمایه های سرگردان و گریز پا از منطقه را به خود جلب و جذب کند. نزدیکی به کشور های عربی و اسلامی راه را هموارتر می کرد. دو کشور مالزی و ترکیه در این راستا فعالیت گسترده خود را آغاز کردند. رهبران بی درایت و بی کفایت ایران با شعار رهبری جهان به ماجراجویی مشغول اند ، کمک های فراوانی به حلقوم حماس می ریزند ولی هیچگونه پایگاهی در منطقه ندارند. جمهوری ترکیه که با مخالفت شدید سارکوزی و خانم مرکل در اتحادیه اروپا روبرو شده است، با یک چرخش به سوی شرق از فرصت بدست آمده استفاده می کند و نخست به تقویت پایگاه های خود در بین مردم منطقه می پردازد. از آن رو رهبران حماس را به ترکیه دعوت می کند و حکومت حماس در باریکه غزه را به رسمیت می شناسد.

اسرائیل که پایه های نظامش بر جنگ استوار است و هر از گاهی به بهانه های مختلف جنگ را آغاز می کند این بار هم به بهانه موشک پرانی و آزادی چند سرباز خود جنگ بی رحمانه ای را بر علیه مردم مظلوم و فقیر غزه آغاز کرد، هزاران انسان را کشت، خانه و مدرسه و بیمارستان و هر ساختمان دیگری را هم که مردم فقیر غزه با هزاران خون و دل بر پا کرده بودند ویران کرد.باز هم مانند دفعات پیشین هیچ کسی صدای مظلومیت این مردم ستمدیده را نشنید. در پی آن اسرائیل منطقه را در محاصره قرار داد و همه راه های ارتباطی آن را با دنیای خارج بست. بیش از یک و نیم میلیون انسان در یک محدوده کوچک جغرافیایی با باز یافت ویرانه ها به ساخت پناهگاه پرداختند، تا به زندگی خود ادامه دهند. همزمان برخی از روزنامه ها و کانال های تلویزیونی ترکیه با اعزام خبرنگار به غزه، شرایط سخت زندگی را گزارش و مردم ترکیه را از اوضاع وخیم غزه آگاه کردند. از این رو افکار عمومی مردم در حمایت از فلسطین و غزه رو به افزایش بود و رجب طیب اردوغان نخست وزیر ترکیه از آن آگاهی داشت. بنابرین فرصت بهره برداری سیاسی فرا رسیده بود که از یک سو با حمایت از غزه سیاست خارجی خود را در منطقه فعال کند و از سوی دیگر با نوازش اندیشه های مذهبی مانع از کاهش محبوبیت خود در درون کشور شود.

در این شرایط بود که نشست داووس برگزار شد و شیمون پرس همراه با اردوغان در یک پانل شرکت کردند. پانل از سوی داوید ایگناتیوس نویسنده روزنامه واشنگتن پست اداره می شد. در این نشست اردوغان در اعتراض به شیوه اداره پانل و کشتار کودکان بی دفاع در غزه بر آشفت و سخنان تندی را بر زبان آورد و نشست را ترک کرد. این رفتار و حرکت اردوغان مورد تحسین مردم در کشور های اسلامی بویژه عربی واقع شد. از همان روز رابطه بین ترکیه و اسرائیل رو به تیرگی گذاشت. برخورد های تند دیپلوماتیک و فراخوانی سفرا به وزارت امور خارجه برای توضیح بیشتر ادامه یافت. در این میان با افزایش محبوبیت اردوغان در کشور های عربی جوایزی هم به پاس قدر دانی به وی اعطا شد و این روند همچنان ادامه یافت.

دولت اسلامگرای ترکیه از همان سال های نخست به تقویت نهاد ها، سازمان ها و تشکیلات اسلامی در درون و برون کشور پرداخت که در ظاهر غیر دولتی بودند و به جمع آوری کمک های مالی از مردم می پرداختند. برخی از این سازمان ها و نهاد ها شعباتی در کشور های اروپایی زیر پوشش اسلامی بر پا کردند و مبالغ هنگفتی هم جمع آوری کردند. یکی از این نهاد های اسلامی قدرتمند آی اچ اچ نام دارد که برای یاری به مردم غزه کمک مالی جمع آوری می کند. این نهاد در راه اندازی کاروان آزاد سازی غزه نقش برجسته ای دارد. از ماه ها پیش با استفاده از وسائل ارتباط جمعی ، شبکه جهانی و امکانات مالی تبلیغات وسیعی راه انداخته بود. با استفاده از شبکه ارتباطی با 34 کشور جهان تعدادی از دوستداران فلسطین از اقشار مختلف اجتماعی را با اندیشه های مختلف جمع آوری می کرد تا خط محاصره اسرائیل را در غزه را درهم بشکنند. در میان آنان از گروه های افراطی مسلمان که خواهان نابودی اسرائیل وجهاد اسلامی بودند تا انسان های صلح دوست شرکت داشتند. بیشترین شرکت کنندگان در کاروان آزاد سازی و یاری به مردم غزه از مردم ترکیه بودند که با چند کشتی کوچک و با یک کشتی بزرگ به سوی غزه حرکت کردند. اسرائیل بار ها یادآور شده بود که از ورود آنها به غزه جلوگیری خواهد کرد ولی کسی فکر نمی کرد که به کشتی های حامل مواد غذایی، ساختمانی و دارویی حمله نظامی کند که متأسفانه در سحرگاه 31 مای در آب های بین المللی آن حادثه شوم رخ داد. در حمله کماندو های اسرائیل 9 تن از سرنشینان کشتی ماوی مرمره که همگی از شهروندان ترکیه بودند کشته شدند. در پی آن دیپلوماسی ترکیه فعال تر شد و بهره برداری کوتاه مدت و بلند مدت از حادثه ناگوار آعاز شد.

احمد داوود اوغلی وزیر امور خارجه ترکیه که خواهان نزدیکی به خاورمیانه و شرق است راهی سازمان ملل شد و درخواست مجمع عمومی اضطراری سازمان ملل را کرد تا قطعنامه ای صادر شود، با همه تلاش، هنوز موفق به تشکیل کمیته تحقیق نشده است ولی بی وقفه تلاش خود را ادامه می دهد. دولت ترکیه خواسته های خود را هر روز شفاف تر بیان می کند. پیش از هر چیز از دولت اسرائیل می خواهد عذر خواهی کند، غرامت بپردازد و کمیته تحقیق بی طرف را بپذیرد. آنچه مسلم است، اینکه دولت ترکیه اهداف بلند مدت در منطقه دارد و در آن راستا حرکت می کند ولی در داخل هم زیر فشار اپوزیسیون و سئوال های بیشمار تحلیلگران و کارشناسان سیاسی قرار دارد. آنان از اردوغان می پرسند، تشکیلات امنیتی و اطلاعاتی به شما گزارش کرده بودند که اسرائیل مداخله نظامی خواهد کرد، چرا با دولت اسرائیل وارد مذاکره نشدید؟ اگر فعالین مصمم به اجرای خواسته های خود بودند، چرا برای حفظ جان آنان اقدامی نکردید و یا آنان را در آب های آزاد اسکورت نکردید؟ آنچه مسلم است دولت اسلامگرای ترکیه نقشه راه دیگری در منطقه به اجرا گذاشته است. جذب سرمایه های اعراب، و محبوبیت در کشور های اسلامی را با حذف جمهوری اسلامی در منطقه پیش می برد. با حمله به کاروان کمک رسانی، پرچم ترکیه با پرچم فلسطین و پوستر اردوغان با عرفات و ناصر در دست مردم، با شعار حمایت از ترکیه و نخست وزیر آن ادامه دارد. در پی حادثه حمله به کاروان کمک رسانی تظاهراتی در بیشتر شهر های دنیا در حمایت از کاروان کمک رسانی بر پا شد، تنها کشوری که عده بسیار کمی در تظاهرات شرکت کردند ایران بود، تا جایی که صدای کوچک زاده نماینده مرتجع و عقب مانده مجلس شورای اسلامی درآمد و از بی تفاوتی مردم اظهار تأسف کرد.

جمهوری اسلامی که غافلگیر شده بود برای جبران دست به کار شد، آخوند علی شیرازی نماینده رهبر در نیرو های ویژه سپاه گفت ً ایران برای حفظ کاروان های کمک رسانی آنها را اسکورت خواهد کرد، اگر رهبر دستور دهد نیروی دریایی سپاه با همه توان و امکانات خود اقدام عملی خواهد کرد.ً جالب است که حماس با خواست و نظر ایران به سرعت مخالفت کرد. دولتی که در درون با مردم خود رفتار وحشیانه داشته باشد و هر ندای آزادی خواهی را با استفاده از همه ابزار خفه کند و هیچگونه پایگاهی در بین مردم نداشته باشد، از اعتبار بین المللی هم بر خوردار نخواهد بود.در نتیجه در معادلات و بازی های سیاسی و جهانی هم جایگاهی نخواهد داشت.

ترکیه با رشد اقتصادی سریع درآمد سرانه خود را به بیش از 10 هزار دلار افزایش داده است، در نظر دارد با شرکت در پروژه های اقتصادی منطقه موقعیت و جایگاه سیاسی خود را بهبود بخشد ، از آن رو به سرمایه گذاری های خارجی نیاز دارد، برخی از تحلیلگران چرخش ترکیه به کشور های اسلامی را یک تاکتیک و برخی دیگر استراتژی بلند مدت آن کشور می دانند، ولی هنوز هم منافع اقتصادی ترکیه در نزدیکی به اروپا و آمریکا است زیرا بیشترین رابطه تجاری را با آن کشور ها داراست ، به نظر نمی رسد که ترکیه آن را نادیده بگیرد ولی از سوی دیگر دوری از دستآورد های لائیسم در جمهوری نوین ترکیه نگران کننده است زیرا نزدیکی به شعار ها و ادبیات مذهبی نمی تواند همسو با اندیشه های دمکراتیک باشد...

دکتر محمد حسین یحیایی