تاریخ نگارش:21.03.2024

چرا تحصیل کردگان و کنشگران ایرانی ناکارآمدند و تابع عقاید رایج هستند؟

[فقر نیندیشیدن و پیامدهای فاجعه بارش]

بی شک هستند کسانی که از شنیدن چنین سخنی بلافاصله سگرمه های خود را در هم میکشند و ممکن است رنجشی نیز حاصل کنند؛ بویژه آنانی که سالهای متمادی در دانشگاهها و آموزشگاههای میهنی و بیگانه تحصیل کرده اند یا همچنان مشغول تحصیل هستند یا اینکه در یکی از دانشگاهها و آموزشکده های وطنی یا بیگانه در اقصاء نقاط جهان به حیث «استاد/همکار پژوهشی/دستیار و امثالهم» به تدریس و تحقیق مشغولند. پرسش من امّا به حول و حوش میزان تحصیلات و پُست و مقام دیگران نمیچرخد؛ بلکه به «پیامد و ماحصل تحصیلات».

نکته ای که من در سنجشگری کرد و کارها و محصولات قلمی طیف تحصیل کردگان و کنشگران ایرانی در اکثر جُستارهایم بر آن تاکید مبرم کرده ام، اینست که هیچگاه بر استثناها انگشت نمیگذارم و سخنی نیز در باره آنها نمیگویم؛ بلکه برای من اصل مسئله، قاعده کلّی و چشم انداز وسیع قضیه مطرح است که خیلی فاجعه بار جلوه میکند.

تفاوت کلیدی و بسیار چشمگیر تحصیلات در سرزمینهای باختری که به گستره مسیحیّت تعلّق دارند با تحصیلات در جوامع خاورمیانه ای – و در اینجا، ایران- در این است که باخترزمینیان در هر رشته ای که تحصیل آکادمیک میکنند، دست کم، سی در صد فارغ التّحصیلان دانشگاهها و آموزشکده های آنها به تن خویش در مقوله «تفکّر» کوشش میکنند که استقلال اندیشیدن و قائم به ذات بودن خود را حفظ کنند. در میان مثلا سی در صد تقریبی نیز تعدادی که استعداد ذاتی و جویندگانی کنجکاو هستند به متفکّران و فیلسوفانی ایده آفرین  با افکاری بدیع و بسیار ژرفارو و تاثیر گذار فرابالیده میشوند و میتوانند در حلّ و فصل نه تنها معضلات و مسائل مردم میهن خود، نقشی اساسی ایفا کنند؛ بلکه همچنین میتوانند در مقام  انگیزندگانی به تفکّر در سطح جهانی بر جوامع بشری، موثّر واقع شوند.

فرق نمیکند که چنان متفکّرانی در کدام یک از رشته های دانشپژوهشی و مسائل بشری به طور کلّی، دیدگاهها و افکار و ایده های خود را در چه زبانی عبارت بندی کنند. اصل قضیه این است که آنها در اندیشیدن و استقلال فکر به تجربیات و آموخته ها و تامّلات ممتد خودشان؛ بویژه «پرسشهای فردی و اجتماعی و جهانی» وفادار میمانند و سرسختانه در جست و جوی «شناخت و راهگشاییهای خردمندانه» تقلّاها میکنند. به همین دلیل نیز است که «جامعه شناس و روانشناس و فیلسوف و تئولوژ و اقتصاد دان و ادیب و حقوقدان و سیاستمدار و خطیب و کاشف و مخترع و امثالهم» از آب در میآیند؛ یعنی تحصیلات آنها – چه در دانشگاهها و موسسات آموزشی بوده باشد، چه از طریق  خودآموزیهای فردی- در هر صورت، خویشکاریها و خویشاندیشهایشان برای خودشان و اجتماع و جامعه جهانی، پیامدهایی ارزشمند و غنی مایه دارند. 

امّا وقتی به جامعه تحصیل کردگان و کنشگران ایرانی، نگاهی عمیق بیفکنیم و از زمان بازگشت نخستین موج دانشجویان اعزامی به وطن و همچنین شکلگیری احزاب و سازمانها و گروههای سیاسی نظری از روی کنجکاوی اندازیم و بخواهیم شرافتمندانه با وجدان فردی به کرد و کارها و تولیدات قلمی آنها بپردازیم، سوای تاسّف و تحقیر و نکوهش و تمسخر کردن آنها، چیز دندانگیری نصیب انسان نخواهد شد. تحصیل کرده ایرانی در هر دانشگاه و آموزشکده ای که پا گذاشت و از آنجا فارغ التّحصیل شد، هیچگاه نیاموخت که بر روی «پاهای استقلال اندیشیدن خودش» بایستد و به جوینده ای رادمنش و پرسشگری کنجکاو بالیده و پروریده شود. وی در هر رشته ای که تحصیل کرد و تمام مدارج آموزشی را پشت سر گذاشت و حتّا با درجه عالی به کسب مدرک تحصیلی کامیاب شد، هرگز نتوانست در همان رشته ای که تحصیل کرده بود، استادی ایده آفرین با افکار بدیع بالیده و پروریده شود؛ بلکه خیلی که همّت کرد، توانست فقط نشخوارگر و بازخورنده و مروّج و مبلّغ و مکرّرگوی افکار و ایده های متفکّران و فیلسوفان و استادان و دانشمندان باختر زمینی شود که تازه در فهم و درک و گواریدن و نیوشیدن افکار و ایده های آنها نیز حسب گفتارها و نوشته هایی که از خود به جا گذاشته اند یا هنوز بر زبان میرانند و منتشر میکنند، سخت بر خطا و کژفهم و نافهم و اصلا نفهمیده در گستره اجتماع حضور داشته و دارند. آنها هیچکدامشان در دامنه های اندیشیدن و پرسیدن و ایده آفرینی و افکار نویافته رشد نکردند؛ بلکه فقط به متابعین و دنباله رو و بلندگو و مبلّغ و مروّج نظرات و افکار و ایده های دیگران شدند. به همین دلیل نیز در هیچ نقطه ای از کره زمین نمیتوان ایرانیانی را پیدا کرد که در مقام «جامعه شناس، حقوقدان، فیلسوف، متفکّر، اقتصاد دان، تئولوژ و امثالهم» به زایش و آفرینش ایده ها و افکاری کلیدی و استخواندار به سهم خود کوششها کرده باشند.

اگر روزی روزگاری در تاریخ ایران بودند «ابوعلی سیناها، خیّامها، خوارزمیها، بیرونیها، رازیها، فارابیها و امثال اینگونه بزرگان» که متفکّران باخترزمینی به «آراء و دیدگاههای آنها» استناد میکردند، امروزه روز در هیچ نقطه ای از کره زمین نمیتوان ایرانیانی را پیدا کرد که حتّا بتوانند نظرات و آراء متفکّران سرزمین خود را خوانده و فهمیده و سنجشگری و بررسی کنند؛ چه برسد به آنکه آنقدر بالیده و صاحب نظر و ایده آفرین و تاثیر گزار باشند که کسانی بخواهند به آراء آنها نیز استناد کنند و اهمیّت بدهند. اگر روزی روزگاری، «توماس فون آکویناس [Thomas von Aquinas (1225 - 1274)] در فصل به فصل شاهکارش «کلّیات تئولوژی =Summa Theologica» از افکار و ایده های «ابن سینا در مقام و خطاب استاد»،  به طور مکرّر، گفتاوردهای استدلالی نقل میکند، چنان روزگارانی را که «ابوعلی سیناها» مصدر اندیشیدن بودند، دیگر نمیتوان در میان ایرانیان امروزی یافت؛ چه رسد به اینکه غولهای تفکّر در باختر زمین بخواهند حتّا سراغی از آنها بگیرند.

امروزه روز، تحصیل کرده و کنشگر ایرانی فقط در نقش حمّال افکار و ایده های نافهمیده و ناگواریده و ناسنجیده متفکّران و فیلسوفان و استادان دانشگاههای باخترزمینی در آمده است از کشورهای اروپایی گرفته تا ینگه دنیا که آمریکا باشد. هنوز نمیتوان یک ایرانی را از میان اینهمه تحصیلکردگان پیدا کرد که خودشان در هر رشته ای که تحصیل کرده و فارغ التحصیل شده اند، دارای ایده ها و افکار فردی باشند؛ طوری که دیدگاهایش محصول پرسشها و کند و کاوها و تامّلات و سختکوشیها و روشهای نامتعارف خودش باشد؛ یعنی افکاری که نظرات متفکّران و استادان جوامع باختری را به خود جلب و ترغیب و تشویق و کنجکاو کنند و ارزش پرداختن به آنها را از اهمّ وظایف و تکالیف دانشجویی خود بشمارند.

تا زمانی که تحصیل کرده و کنشگر ایرانی فقط دنباله رو و تابع و نشخوارگر و بازخورنده و مروّج و مبلّغ و مکرّرگوی افکار و دیدگاهها و نظرات دیگران است بدون آنکه سنجشگر جوینده و پرسنده ای باشد که بتواند از افکار و ایده های آنها به زایش و پروراندن و عبارتبندی کردن ایده ها و افکار فردی خودش انگیخته شود، درب فلاکتهای میهنی بر همین پاشنه ای خواهد چرخید که قرنهاست میچرخد و  اقتدار فکری و نظری و سیاسی طیف آخوندها و رتوشگران باتلاق اسلامیّت که همچنان مصدر حکمرانی بر ذهنیّت و روح و روان مردم ایران هستند، دوام خواهد آورد.

تحصیل کرده ایرانی در رشته جامعه شناسی تحصیل کرده است، ولی «جامعه شناس ایرانی و صاحب نظر ایده ها و افکار خویشزاییده» نیست. در رشته روانشناسی تحصیل کرده است، ولی «روانشناس ایرانی و صاحب نظر ایده ها و افکار بدیع» نیست. در رشته اقتصاد، تحصیل کرده است، ولی «اقتصاددان ایرانی و صاحب نظر ایده ها و افکار نو» نیست. در رشته سیاست، تحصیل کرده است، ولی «سیاستمدار و ایده پرداز جدید در حوزه سیاسی» نیست. همینطور الی آخر.

آنها تنها هنر و استعدادی که تا امروز از خود نشان داده اند، فقط دنباله روی بوده است و متابعت از دیگران بدون ذرّه ای صف آرایی فکری و بررسی سنجشگرانه آرا و ایده ها و افکار دیگران. هنوز یک نفر از میان اینهمه تحصیل کردگان ایرانی در هیچ نقطه ای از جهان نمیتوان پیدا کرد که بتواند مثلا ایده «پولیتیک در تفکّرات باخترزمینیان»، را در برابر «ایده کشورآرایی از دیدگاه تجربیات و فرهنگ ایرانیان» عبارتبندی تئوریک کند و در مقابل ایده پولیتیک باخترزمینیان بگذارد؛ یعنی نشان دهد به جهانیان که مغزی برای اندیشیدن دارد و آلترناتیوهای دیگری جهت کشورآرایی و هنر سیاستدانی نیز وجود دارند و شایان تامّل و آنقدر ارزشمند هستند که در حوزه بحثهای جهانی مطرح شوند و چند و چون آن آزموده و سنجشگری شود.

فقر نیندیشیدن طیف تحصیل کردگان ایرانی و کنشگران سرگشته در این است که هنوز در اندیشیدن و استقلال فکر و هنر جویندگی و تشنه شناخت بودن اصلا و ابدا «دلیر و رادمنش» نیستند. علّتش نیز اینست که از قرنها پیش و در پروسه هشتاد سال اخیر در دیگ مذاب تعلیم و تربیت اسلامی و ذهنیّت متابعتی بدون هیچ موضعگیری کریتیکال به بشکه ها و انبارها و کیسه هایی تبدیل شده اند که مملوّ از افکار و ایده های ناجویده و نفهمیده و نسنجیده و به شدّت درهمپاشیده هستند. به همین دلیل نیز است که وقتی در آثار قلمی و انتشاری آنها تورّقی شود، مدام همچون تنقّلات سر میزی از نظرات ریز و دُرُشت انواع و اقسام متفکّران و فیلسوفان و اساتید دانشگاههای باختری فقط نقل قولها نوشته اند و گفته اند تا بتوانند از این طریق، بیمایگیها و سترون بودن خود را استتار کنند. فقر نیندیشیدن از فقر اقتصادی خیلی هولناکتر و فاجعه بارتر و مصیبت زاتر است؛ زیرا جامعه ای که تحصیل کردگان و کنشگرانش به «اندیشیدن با مغز خود و زایش ایده ها و افکار نامتعارف و جدید» دلیر نباشند، اگر قرنهای قرن نیز به دهان دیگران چشم بدوزند و حرفهای آنان را تکرار کنند، هرگز «متفکّر و فیلسوف اندیشنده و زاینده» نخواهند شد تا بتوانند خاک زمین روان ملّت خود را شخم بزنند و تخمه افکار و ایده های فردی را در آن بکارند و زیباترین درختان پربار و ثمربخش را به مردم میهن و فرهنگ جهانی هدیه دهند.         

1. اصلاح کردن آنچه به ذاتش، اصلاح ناپذیر است.

(..... در تعریف مطلق شیعه:

و از جمله وجوه آن که اصحاب شریعت از زمان آدم صفی که فاتح شرایع و ادیان بوده تا زمان پیغمبر ما که خاتم رُسُل است صلوات الله علیهم، شش پیغمبر بوده اند که سنّت الهی بر آن جاری بوده که هر یک از ایشان را دوازده وصی بوده که حفظ شریعت او مینموده اند تا مادامی که تکلیف در عدد اوصیاء آن انبیای صاحب شریعت که آدم و نوح و ابراهیم و موسی و عیسی و داوودند بر وجه مذکور جاری شده باشد، باید که طردا اللُباب [= همچون سنّت و امور گذشته/کما فی السّابق]، عدد اوصیای پیغمبر ما که خاتم رُسُل و شریعت او، ناسخ شریّعت کلّ است بر آن وجه باشد و ناخن تغییر و تبدیل، چهره آن را نخراشد).

[کتاب: مجالس المومنین؛ جلد 1 – علّامه قاضی نورالله شوشتری (956-1019 ه.ق) – کتابفروشی اسلامیّه – تهران – 1354- ص. 19]

«اصلاحات» فقط در دامنه ای امکانپذیر است که هیچ نشانه ای از «ادّعای حقیقت جامع و کامل» وجود نداشته باشد. در عرصه ای که بحث از «تملّک کمال حقیقت و جامعیّت حقیقت» میشود، هر گونه توضیحی و توصیه ای و نظر و دیدگاهی و راهکاری؛ ولو منطقی ترین و مستدلترین و ژرفاندیشیده ترین فکر نیز باشد، در نظر مومنان به «حقیقت جامع»، فکری باطل محسوب میشود؛ زیرا آنانی که ادّعای تملّک جامعیّت حقیقت را شبانه روز بر زبان فریاد میزنند و جامعیّت و کمالش را در قلم فرسوده و زهرآلود خود مدام قنطور میکنند، هیچگاه اهل «منطق و استدلال و اندیشیدن» نبوده اند که بخواهند به پذیرش فکر مستدل و منطقی گردن نهند و در صدد «اصلاح کردن» چیزی بر آیند که از نظر و مبانی اعتقاداتی آنها، هرگز هیچ خللی و نقصانی در «جامعیّت کمالش» وجود ندارد. آنچه در اصل باید «اصلاح » شود، درجه «شعور و فهم و میزان نیروی تمییز و تشخیص» آنانی است که در رویکرد خود به «مالکین حقیقت جامع»، بحث از «اصلاحات» میکنند. منادیان «اصلاحات» اگر ارزنی شعور و خردلی فهم فردی داشته باشند، باید بفهمند که در هیچ نقطه ای از کره زمین یا کائنات نمیتوان «حقیقت جامع و کامل» را اصلاح کرد؛ بلکه باید به «منسوخ شدن» آن با تمام نیروی فکری و سنجشگری اقدام کرد تا منادیان مالکیّت حقیقت به کرانمندی «اعتقادات حقیقت پنداشته خود» پی ببرند و در صدد بر آیند که «گلیم ادّعاهای عقیدتی خود را به اندازه پای شعور و دانش و منطق و آگاهی مستدل و متّقن بشری دراز کنند». اسلامیّت، داعیه کمال و جامع حقیقت بودن و رسالت جهانی برای خودش قائل است و مومنان به اسلامیّت نیز در گفتارها و کردارها و کنشها و واکنشهای خود هرگز هیچ خبط و خطایی نمیبینند که بخواهند در صدد اصلاح و سنجشگری و بهبود نقصانها  در هیچ عرصه ای بر آیند؛ یعنی عرصه هایی که در اختیار هجوم ایلغارگونه و المغازی وار آنها محکوم و ذلیل شده اند. از نظر متولیّان اسلامیّت، خطا و اشتباه در گفتار و کردار همواره در دامنه و ذهنیّت و نظرات آنانی شیوع دارد که غُل و زنجیر بردگی و بندگی و حقارت و ذلالت مسلمانی، هنوز بر گردنشان آویخته نشده است.  تحصیل کردگان و کنشگرانی که هنوز نتوانسته اند مُعضل کلیدی تفاوت مالکین و عربده کشان «حقیقت جامع» را با مسئله «اصلاحات در دایره مسائل باهمزیستی و بشری» از همدیگر تفکیک کنند و تمییز و تشخیص دهند، همه بدون استثناء احمقهای بالذّات هستند که تمام عمرشان به متعگی و رکابداری و توسری خور مالکین حقیقت، محکوم خواهند ماند.

2. از متفکّر مستقل اندیش تا حواریون و پیروان مقلّدش

انسان اندیشنده در پروسه کاوشهای خودش به زایش ایده ها و افکاری کامیاب میشود که میتوانند در مسائل اجتماعی و کلّا هر چیزی که با اجتماع بشری در پیوندی تنگاتنگ است، نقش ارزشمند و بهره آوری داشته باشند. حال اگر کسانی بیایند و از شخص «متفکّر»، رسولی، نبی، مُرشدی، مرجع تقلیدی و امثالهم بار آورند و به حیث مومن و پیرو و مقلّد به تقدیس و تمکین و تکریم او شبانه روز تلاش کنند، نه تنها از این طریق به متفکّر و موثّر بودن افکارش، هیچ مددی نمیکنند و خردلی بر خزانه فکری او نمی افزایند؛ بلکه در لت و پار کردن سیمای انگیزشی متفکّر و شایان تامّل بودن افکارش به شدّت آسیب میزنند و چه بسا به فراموش شدن و گورانیدن او و افکارش بیشتر و بیشتر خدمت کنند تا مثلا تاثیر و نفوذ و گسترش افکارش.

«کارل هاینریش مارکس [Karl Heinrich Marx (1818 - 1883)]»، برغم تاثیر شدیدی که از آرا و ایده های اقتصاددانان کلاسیک پذیرفته و حتّا از روی  آثار آنها رونویسی کرده است، در تاریخ تفکّر و ایده ها به حیث متفکّری به شمار میاید که به نظرات او فقط در دانشگاهها و آموزشکده ها پرداخته میشود؛ زیرا از روزی که «مارکس» به حیث «رسول» در نظر کثیری از انسانهای مقلّد و سترون تبدیل شد، نه تنها تصویر انگیزنده او برای اندیشیدن در باره «مقولات اقتصادی» از انظار جهانیان ناپدید شد؛ بلکه محصولات فکری او نیز  فقط به کتابخانه ها و برخی رشته های دانشگاهی محدود و دربسته شدند و عملا از  تاثیر بر مناسبات اجتماع انسانها رخت بر بستند.

خطری که مومنان و پیروان و مقلّدان برای «فیلسوفان و متفکّران و دانشمندان ژرفاندیش» ایجاد میکنند از خطر ناشناخته و نافهمیده شدن آثارشان به مراتب دوچندان است؛ زیرا متفکّر یا فیلسوفی که در عصر خودش کشف و شناخته نشود، بی شک در برهه ای از دورانهای تاریخ بشر در آینده، کشف و شناخته خواهد شد و سپس به فهمیدن آثار و افکار و دیدگاهها و ایده های او نیز همّت بایسته و شایسته خواهد شد. امّا در ایمان آوردن به آراء و ایده های هر متفکّر و فیلسوفی از او «رسولی قدّیس» بار آورده میشود که افکار و ایده هایش به «مهمّات زرّادخانه ای» استحاله پیدا میکنند و از آنها برای جنگ و جدالهای عقیدتی  و جاه طلبیهای قدرتپرستانه سوء استفاده میشود. فاجعه تراژیک افکار و نظرات «کارل هاینریش مارکس» و کثیری امثال او در این است که از یک متفکّر تاثیر گذار به «رسول اختگان فکری» واگردانده شده اند. مارکسیسم، مذهبیست که برای طیف تحصیل کردگان و کنشگران سترون در برخی از کشورهای جهان به حیث جانشین ادیان و مذاهب رایج میهنی شده است. فرق است بین کسی که «مارکس اندیشنده در خصوص مقولات اقتصادی و اجتماعی» میشود با کسی که مومن به «مارکسیسم» میشود و هرگز نمیفهمد و نمیداند که «اقتصاد و مُعضلات اجتماعی» یعنی چه؟.  حتّا میلیونها پیرو و شارح و مفسّر و مدرّس داشتن و قرنهای قرن دوام آوردن افکاری و ایده هایی، هرگز به معنای دلیلی برای «صحتمند و معتبر بودن» آنها نیست. چه بسها نگرشها و دیدگاهها و اعتقاداتی که از تاریخ وجود انسان بر روی کره زمین تا همین امروز دوام آورده اند و هیچ اعتبار و صحتی ندارند و میلیونها نفر همچنان به آنها اعتقاد راسخ دارند.  کسی که بتواند فقط یک جلد از آثار «مارکس» را که در باره مقولات اقتصادی تحریر کرده است، بفهمد و بگوارد، آن شخص خواهد توانست دست کم کتابی مستقل و صد صفحه ای در باره «اقتصاد» بنویسد بدون آنکه به آراء مارکس یا دیگران استناد کند؛ یعنی اینکه کتابش باید فقط محصول مغز پرسنده و جوینده و اندیشنده و کنجکاو و ایده آفرین خودش باشد. آیا تا کنون در جامعه ایرانی از میان اینهمه مومنان و پیروان به «مارکس» تا کنون یک نفر توانسته است جمله ای از آثار او را بفهمد؛ طوری که بتواند یک جزوه دو صفحه ای به قلم و استعداد و هنر اندیشیدن فردی خودش تحریر کند بدون هیچ متابعتی؟.      

3. معدن اطّلاعات سرسام آور بدون خردلی شناخت متّقن و مستدل و جویشی

هر انسانی امروزه روز چقدر میداند و تا چه اندازه ای از آگاهیهایش میتواند اطمینان خاطر داشته باشد و بهره برداری مفید کند؟. هیچکس در دنیای امروز نمیتواند تمام آنچه را که به نام «دانش» شناخته میشود، بیاموزد و بر چند و چون آنها مسلّط شود. انسان امروزی در دایره ای/محیطی/حوزه ای/گستره ای از اطّلاعات محصور است که مدام بر دامنه آنها افزوده و کاسته میشود. اینکه انسانها در دایره حصاری اطّلاعات اکتسابی و شنیداری و دیداری تا چه اندازه ای به کسب اطّلاعات نو به نو تمایل و اشتیاق پیدا میکنند، چندان اهمیّتی ندارد؛ بلکه پرسش کلیدی باید حول و حوش این محور بچرخد که انسانها تا چه اندازه میتوانند «اطّلاعات کسب شده» را بررسی و سنجشگری و سرند و به تن خویش بیازمایند و از صحت و سقم و مستدل  بودن آنها یقین حاصل کنند؟.

بنابر این به صرف اینکه انسانها مدام از چیزهای نو با خبر میشوند، نمیتوان نتیجه گرفت که انواع و اقسام «نویافته ها» میتوانند انسانها را در رفتارها و گفتارها و موضعگیریها و منش فردی و جمعی آنها نیز «نو اندیش و نو رفتار» خواهند کرد. تا زمانی که «اطّلاعات گسترده» بر تار و پود جامعه میهنی و جهانی به موضوع تفکّر و سنجشگری فردی تبدیل نشده باشند، هیچگاه نمیتوان گفت که انسان تا چه اندازه ای از چیزی آگاهی درخور و مستدل دارد یا ندارد؟. تمام نشریه ها و کتابها و و روزنامه ها و مجلّه ها و دایرة المعارفها، دانشنامه ها، فرهنگنامه ها، لغتنامه ها- چه تحریری باشند، چه به صورت دیجیتالیزه- فقط به این هدف در دسترس انسانها گذاشته میشوند که هر انسانی بتواند از میان اینهمه گستردگی و نابسامانی و درهمتنیدگی اطّلاعات، کوره راهی به سوی خودش پیدا کند برای اندیشیدن در باره آنچه که میجوید و میپرسد و در صدد شناختش است.

انسانی که نتواند اطّلاعات مختلف را به موضوع فکری و پرسشی برای خودش واگرداند در هجوم و سیلاب اطّلاعات متفاوت و ضدّ و نقیض و دیوانه کننده مدفون خواهد شد و همچون ابزاری مکانیکی فقط به حیث بخشی ریز از دستگاه عظیم تکنیک بشری تبدیل خواهد شد. از خود بپرسیم که آیا من، معدنی از اطّلاعات سرسام آورم یا اینکه جوینده ای کنجکاوم که برای زایاندن افکار و ایده های فردی ام در اقیانوس اطّلاعات به جستجوی گوهر اندیشه ها و ایده های انگیزشی هستم؟. کدامیک؟. 

4. چرا باید در باره «خدا» اندیشید؟

[ ..... هر گاه کشتی کلمبو گونه تفکّر فلسفی بر آن شود که بر بستر آب اقیانوس آخرین و نهائی ترین پرسش انسانها به حرکت بیفتد، متعاقبش به دامنه پُرسمانهایی دشوارتر گرفتار خواهد شد که از حیطه دیگر مشکلات ابناء بشر پُر زحمت تر هستند. حتّا فرساینده تر و طاقت شکننده تر از تلاشهایی  هستند که در دیگر عرصه های دانشپژوهی اجرا میشود. در این زمینه میتوان دست کم تشخیص داد و برآورد کرد که ضرورتی ندارد از همان گامهای اول در خصوص امکان کسب ذرّه ای شناخت شکّ کرد و ناامید شد؛ زیرا حدّاقل میتوان در باره برخی از داوریهای اثبات شده اطمینان خاطر داشت. مهمترین چیزی که باید در مدّ نظر داشت، اینست که هر فیلسوفی که موضوع اندیشیدن فردی اش را به جدّ بگیرد از لحاظ تئوریک محقّ و مجاز نیست که مومنان و معتقدان به خدا را در اعتقاداتشان نکوهش و توبیخ و تحقیر کند. در این خصوص نباید دلایلی وجود داشته باشند که او را منع کنند؛ یعنی ادلّه ای که در تقابل با نمیدانمی [Agnostizismus] و همچنین آته ایسم [Atheismus] فردی هستند؛ بلکه دلایلی را باید در نظر آورد که خیلی جدّی و کلیدی به ژرفاندیشی جبری و نگرش دقیق منوط هستند؛ یعنی مُعضل پُرسمانی که در بستر اعتقادات مردم جهان و افراد بیشمار دیگر نسبت به خدا - و خدایان وجود دارد و حتّا در نزد کثیری از برجسته ترین فیلسوفان اروپایی، حضوری ملموس و ایاق داشته است].

[Der Gottesgedanke bei den europäischen Philosophen – Adolf Dyroff (1885 - 1974) – Parzeller & Co. Verlag - Fulda – 1942 – S. 158/159]

طرح پرسش «خدا» به تنهایی باعث میشود که کثیری از انسانها؛ بویژه «ایرانیان تحصیل کرده و کنشگر» به حالت عصبی و سکته کردن و چانه انداختن و لکنت زبان و طپش قلب و لرزش دست در غلتند!؛ زیرا از اندیشیدن در باره «خدا» به شدّت عاجزند و ناتوان. آنها با نادیده گرفتن «پرسش خدا» - فرقی نمیکند چه تصاویر خدا، چه مفهوم خدا- به این توهم خانه برانداز مبتلایند که میتوانند با اهمیّت ندادن و پوزخند زدن و تمسخر کردن و هیچ شماری «پرسش خدا» و شبانه روز کلکلکل کردن در باره «مدرن و مدرنیته و سکولاریته و لائیسیته و دمکراتیک و پیشرفت و ترقی و امثالهم» به آسانی خواهند توانست بر تمام معضلات و مشکلات میهنی فایق آیند. زهی خیال باطل!. تحصیل کرده و کنشگر ایرانی برغم تمام ادّعاهایی که دارد هنوز متوجّه نشده است که داوری و قضاوت کردن در هر زمینه ای که میخواهد باشد برای آنکه حقّانیّتش در نظر انسانها محرّز و مستدل و پذیرفتی شود، باید به «آخرین مرجع صلاحیّت» متّکی باشد تا بتواند در جامعه موثر شود و قبول شدنی. «داوری و قضاوتی» که بر  «آخرین مرجع صلاحیّت»، استوار نباشد، هر چقدر نیز خوش رنگ و لعاب و آراسته به انواع و اقسام دلایل باشد، دست آخر به هیچ مقصد و هدف و نتیجه ای نخواهد رسید؛ زیرا فاقد مرجعیّتی صلاحیّتدار است که برای همگان معتبر به شمار آید.

«پرسش خدا» و مسئله «آخرین مرجع صلاحیّت» را در تمام دامنه های مسائل بشری میتوان گسترش داد. مثلا در دامنه دادگاهها همواره مرجعی وجود دارد که صلاحیّت آن به حیث آخرین مرجع به شمار می آید و به آن، «دیوان عالی قضایی» میگویند و حکمش چه به حقّ، چه ناحق، حرف آخر محسوب میشود. مسئله «آخرین مرجع صلاحیّت» حتّا در دامنه «دانشهای بشری» نیز صحت دارد و آن نیز این است که «عقل/راسیو/فرنونفت/خرد/رشن» به حیث «آخرین مرجع صلاحیّت» در باره اعتبار نظریّه قلمداد میشود. بنابر این، «پرسش خدا» را نباید فقط به دامنه «تئولوژی و ادیان و مذاهب»  محدود دانست؛ بلکه خود کلمه «خدا»، دامنه ای به وسعت کائنات و کهکشانها را در بر میگیرد که اندیشیدن در باره آن، زمینه های «صلاحیتدار بودن» ارگان/قوّه/اهرم/شالوده «داوری و قضاوت بشری» را تعیین میکند و به محک میزند. غفلت از درک و فهم این مسئله از طرف تحصیل کردگان و کنشگران ایرانی تا امروز باعث شده است که جامعه ایرانی در تحت سیطره قیل و قال طیف اخانید  در باره خدا به ذلالت و خفّت و ویرانی و قهقرانی ایران و متلاشی شدن اخلاق مناسبات فردی و اجتماعی و دست آخر نیز روانپریش و افسرده شدن انسانها مختوم شود.

«نیندیشیدن در باره خدا» به معنای این است که قدرت و اقتدار به آنانی محوّل و دوامش تضمین خواهد شد که در باره «خدا» می اندیشند و بحث میکنند. علّتش نیز این است که بحث کنندگان در باره «خدا»، منشا و ریشه اقتدار و قدرت خود را میشناسند. به همین سبب، تلاش میکنند که «خدا» را بدانسان تعبیر و تفسیر و تشریح کنند که با «سوائق و غرایز و مبانی عقیدتی خودشان» همخوانی و مطابقت کند.

تا زمانی که تحصیل کردگان و کنشگران ایرانی نیاموزند و نخواهند که در باره «معضل خدا» بیندیشد و به پرسشگری و سنجشگری همّت کنند، قدرت و اقتدار طیف آخوندها بر ذهنیّت و چفت و بست جامعه ایرانی دوام خواهد آورد؛ زیرا تنها طیفی هستند که در کنار رتوشگران اسلامیّت شمشیر اقتلویی در باره «خدا»، بحث و مشاجره و قیل و قال میکنند و محصولات نیندیشیدن خود را به نام «حرفهای بکر و نواندیشی دینی!؟» به مردم ایران غالب و تزریق و تحمیل و تلقین میکنند.

در گستره ای که اندیشیدن؛ نه قیل و قال در باره «خدا به حیث آخرین مرجع صلاحیّت» غایب باشد، فجایع جامعه و مناسبات هولناک اجتماعی هیچگاه برطرف نخواهند شد و ستونهای سامانبندی و درمان پذیری و بهبود وضعیّت اسفناک اجتماعی نیز رنگ ترمیم را نخواهند دید؛ زیرا در رگهای چفت و بست ارگانهای جامعه و مناسبات اجتماعی افراد از حکومت گرفته تا ریزترین نهاد اجتماعی برای پیوند با همدیگر و در خدمت یکدیگر بدون هیچ تمایز و تبعیضی بودن، خون اندیشیدن جاری نیست؛ بلکه زهر مهلک قیل و قال و بی فکری مطلق.