اتفاق عجيبی افتاده است! اگر تا ديروز ديگران، خاصه آنان که در جايگاه قدرت اند و پيرامون آن، روشنفکران را به "خيال پردازی" و "غربزدگی" و گاه حتی به "خيانت" متهم می کردند، امروزِ روز، اين روشنفکرانند که چپ و راست به نقد و انتقاد از خود برخاسته ند و مانيفست خبط و خطاهای گذشته شان را در ملأ عام منتشر می کنند که سهل است، گاه در "نقدِ خود" از هم پيشی می گيرند. اگر روشنفکران، تا همين دو سه دهه گذشته، خود را محور و مرکز ثقل جهان می انگاشتند و هر يک به تنهايی، با نسخه ای و نقشه ای از پيش آماده شده، برای "برپايی بهشتی بر روی زمين" هل‌من‌مبارز می طلبيدند و از نبود تريبونی برای ارايه طرح های خود فرياد و فغان سر می دادند، امروز، کم‌وبيش، گوشة عزلت گزيده اند و طرفه آنکه، هرگاه نيز تريبونی در اختيارشان قرار می گيرد و در گفتاری يا گفت‌وگويی و يا در رسانه ای امکان ابراز وجود می يابند، در همان سخن اول، از "اشتغال به شغل شريف روشنفکری" تبرا می جويند. هيچ کس ديگر نمی خواهد روشنفکر باشد. همه يا فقط نويسنده اند يا شاعر و هنرمند، استاد دانشگاه و پژوهشگراند فقط، و يا مورخ، متفکراند يا متکلم. "روشنفکر"؟! آن ديگری بوده است و نه من!
راستی چه اتفاقی افتاده است؟ روشنفکر کيست و روشنفکری چيست که حال همه از انتساب به آن و هر نوع رابطه با آن هراس دارند؟ آيا رفتارها و کنش های اجتماعیِ نه چندان موفقيت‌آميز و کمتر افتخارآفرين آنان در گذشته های دور و نزديک، سبب تبرا جستن شان از روشنفکری شده است؟ آيا وابستگی های ايدئولوژيک روشنفکران که برای مدت زمانی نسبتاً طولانی به جای آزادانديشی و رهايی از قيد و بندهای مسلکی و مذهبی نشست و هنوز هم رسوبات آن کم و بيش به چشم می خورد، باعث سرخوردگی و گاه گوشه نشينی آنان شده است؟ البته بگذريم که هنوز تکليف اصطلاح "روشنفکر" مشخص نشده است، گروه هايی با افزودن صفتی و پسوندی به آن، خود را "روشنفکر سکولار"، "روشنفکر لائيک"، "روشنفکر چپ"، "روشنفکر متعهد"، "روشنفکر دينی" و يا به تعبيری "نوانديش دينی" می خوانند و به گونه ای با اين عناوين جديد می خواهند خود را از "پيشينة نه چندان افتخارآميز" مفهوم "روشنفکری" متمايز کنند.
اينکه نه تنها در ايران، بلکه در حال حاضر حتی در جوامع اروپای غربی نيز، که خاستگاه و مهد روشنفکری محسوب می شوند، روشنفکران ديگر نه آن جايگاه برجسته و نه آن تأثيرگذاری چشمگير گذشته را دارند، واقعيتی است چنان آشکار که نيازی به اثبات ندارد. برای مثال نقشی که ژان پل سارتر (۱۹۰۵ تا ۱۹۸۰ ميلادی) و تنی چند از روشنفکران فرانسوی در رويدادهای سال ۱۹۶۸ ميلادی و به خصوص در جنبش دانشجويی و ناآرامی های ماه می همان سال داشتند، در حال حاضر برای هيچ روشنفکر فرانسوی قابل تصور نيست. ديگر آن دوران که ادوارد سعيد (۱۹۳۵ تا ۲۰۰۳ ميلادی) با کتاب "شرق‌شناسی" خود توانست گفتمانی گسترده نه تنها در ميان روشنفکران جهان، بلکه در عرصة سياست جهانی براه اندازد، سپری شده است. امروز برای سخنان شعارگونة نوام چامسکی (۱۹۲۸ ميلادی) و انتقادهای او از سياست های آمريکا گوش شنوايی نيست، حتی در ميان همکاران او.
آيا به "پايان روشنفکری" رسيده ايم؟ و يا برای مفهوم روشنفکری، در آغازه های هزارة سوم ميلادی، بايد "تعريفی تازه" به دست داد و برای روشنفکران "وظايفی جديد" در نظر گرفت؟ آيا ساموئل هانتينگتون (۱۹۲۷ تا ۲۰۰۸ ميلادی) با نظريه "برخورد تمدن ها" و يا فرانسيس فوکوياما (۱۹۵۲ ميلادی) با نظريه های "پايان تاريخ" و "پايان انسان" خود، نمونة بارز "روشنفکران هزارة سوم"اند؟ آيا اين تعريف تازه و وظيفة جديد را می توان در شخصيتی چون "استفان هِسِل" بازيافت؟ آيا اين مدافع پُرشور و کهنسالِ حقوق بشر و شايد آخرين بازمانده از نسل روشنفکران اروپايی را، که هنوز از جنگ و بی‌عدالتی و فقر برآشفته می شود و به پا می خيزد، می توان نمونة روشنفکر قرن بيست و يکم ميلادی دانست؟ او که بعد از فاجعة تروريستی يازده سپتامبر ۲۰۰۱ ميلادی، به آمريکا و قدرت های اروپايی از "برخورد تمدن ها" و آغاز جنگ و لشکرکشی هشدار داد و همواره با انتقاد از سياست های اسرائيل در سرزمين های اشغالی، حل مسئلة فلسطين و برقراری صلح در خاورميانه را نقطة آغاز حل بسياری از بحران های جهانی می داند، نمونة روشنفکر زمانة ماست؟ آيا استفان هِسِل، مردی که در محله های فقيرنشين پاريس و حومة شهرهای بزرگ به ميان جوانان سرکش فرانسوی و نسل سوم از مهاجران سرزمين هايی می رود که زمانی مستعمره کشورهای اروپايی بودند و با آنان به گفت‌وگو می نشيند و آنان را به ايستادگی و مبارزة بی خشونت دعوت می کند، هنوز به آرمان های روشنفکران نسل خود که روشنگری و انتقاد از وضع موجود و دعوت به ايستادگی را سرلوحة زندگی اجتماعی خود قرار داده بودند، وفادار مانده است؟ يا روشنفکری است که هنوز در حال و هوا نوستالژيکِ "نهضت مقاومت فرانسه" بسر می برد و امروز، پيرانه سر، در حسرت گذشته و آرمان های به بار ننشستة ژان پل سارتر و ديگر اگزيستانسياليست های فرانسوی، يک تنه به ميدان مبارزه با بی عدالتی و فقر و تبعيض آمده است؟
استفان هِسِلStéphane Hessel ديپلمات، نويسنده و شاعرِ آلمانی تبارِ فرانسوی، زندگی پُرماجرايی دارد: او در سال ۱۹۱۷ميلادی، در بحبوحة جنگ جهانی اول، در خانواده ای آلمانی در شهر برلين به دنيا آمد. هفت ساله بود که با خانواده اش به فرانسه مهاجرت کردند و در شهر پاريس ساکن شدند. استفانِ جوان با شروع جنگ جهانی دوم و بعد از آنکه نيروهای نظامی آلمانِ هيتلری، فرانسه را اشغال کردند، به عضويت نهضت مقاومت فرانسه درمی آيد تا عليه اشغالگران مبارزه کند. گشتاپو، پليس مخفی رايش سوم، در سال ۱۹۴۴ ميلادی، هِسِل را حين عملياتی در فرانسه دستگير و روانة اردوگاه مرگ بوخن والد در آلمان می کند. او را شکنجه می دهند و به جرم جاسوسی به مرگ محکوم می کنند. اما هِسِل به طرزی معجزه آسا موفق به فرار می شود و از مرگ حتمی نجات می يابد. پس از پايان جنگ، در سال ۱۹۴۶ ميلادی، رئيسِ دفتر جانشين دبيرکل سازمان ملل متحد می شود و دو سال بعد، در سال ۱۹۴۸ ميلادی، دبير کميسيون حقوقِ بشر سازمان ملل. استفان هِسِل يکی از همکاران هيئت تدوين کنندة "منشور جهانی حقوق بشر" و آخرين بازماندة اين هيئت دوازده نفری است. او که يکی از مدافعان حقوق بشر و از شخصيت های سرشناس فرانسه است، در نود و سه سالگی، جُستاری نوشته است که در اواخر سال ۲۰۱۰ ميلادی به صورت کتابچه ای و با عنوان "برآشوبيد!" در فرانسه منتشر شد. او با انتشار اين کتابچة سی و چند صفحه ای که تنها در فرانسه، در عرض يک سال، يک ميليون نسخه از آن به فروش رسيد، به شهرت جهانی رسيد. ترجمة اين کتاب به زبان های ديگر، و از آنجمله انگليسی، آلمانی، اسپانيايی، ايتاليايی و ژاپنی، در فهرست کتاب های پرفروش سال قرار گرفت. افزون بر اينها، متن ترجمة انگليسی آن در مجلة "دی نيشين" (The Nation) نيز به چاپ رسيد.
هِسِل در اين کتابچه جوانان را به برآشفتن و ايستادگی در برابر جنگ طلبی و خشونت و فقر و بی عدالتی و به دفاع از حقوق اقليت ها و پناه‌جويان فرا می خواند. اين "برآشوبيدن"، همان عنصر الهی، همان نخستين جرقه در وجود مادی انسان است که، به باور ويکتور هوگو، به خاموشی نمی گرايد. هوگو، اين عنصر الهی را در کالبد ژان والژان، شخصيت رُمان "بینوایان" دميد و حال هِسِل جوانان را به بيداری اين عنصر الهی در وجودشان فرامی خواند. جستار هِسِل، که در واقع پيامی است خطاب به جوانان، در کمتر از دو سه ماه، به گفتمانی فرهنگی و اجتماعی تبديل شد و بازتابی گسترده در کشورهای اروپای غربی يافت و نه تنها در اروپا، بلکه در آفريقای شمالی نيز با استقبال جوانان روبرو شده است. شگفت آنکه کتابچة هِسِل چند ماه پيش از آنکه جنبش های مردمی، با مشارکت گستردة جوانان، در برخی از کشورهای شمال آفريقا و خاور ميانه آغاز شود، انتشار يافت؛ تا جايی که شايد اين احتمال را هم نتوان ناديده گرفت که دعوت به برآشفتن و ايستادگی، که با نشر و گسترش متن خطابة هِسِل در شبکه های اجتماعی، به گوشه و کنار جهان و از جمله به ميان جوانان کشورهای تونس، مصر، يمن، سوريه و ... راه يافت، در برپايی "روزهای خشم" مردمان اين سرزمين ها بی تأثير نبوده است.
او که پيشتر از خط قرمز اغلب جوامع غربی گذشته و مردم فرانسه را به تحريم کالاهای اسرائيلی دعوت کرده بود، حال در "برآشوبيد!" که به "مانيفست ايستادگی مدنی" می ماند، با برشمردن ناهنجاری های اجتماعی و بحران های مالی و اقتصادی جهان و با انتقاد شديد از گسترش نئوليبراليسمِ مکتب شيکاگو، به دفاع از سوسيال دموکراسی و دولت رفاه اجتماعی برمی خيزد. او نه در صدد ارائة نظريه های پيچيدة اجتماعی است و نه با سخنانی پُرطمطراق و فريبنده، مخاطبانش را به ناکجاآباد و خشونت گرايی می کشاند، بلکه با زبانی روشن و رسا - و در عرصة عمومی و نه فقط در محافل روشنفکری- به نقد ناهنجاری های موجود می پردازد و خواهان بازگشت به ارزش های انسانی و آزادی های شناخته‌شده در منشور جهانی حقوق بشر است. برای او دمکراسی به معنای مشارکت و نظارت مردم در امور جامعه است. او حق آزادی عقيده و بيان و نيز نقد قدرت (قدرت سياسی، قدرت های اقتصادی و قدرت های رسانه ای) و نافرمانی مدنیِ عاری از خشونت را از پايه های اصلی حقوق بشر می داند.
آيا دعوت اين روشنفکر کهنسال به "برآشوبيدن" و پيگيری علل آنچه موجب "برآشفتن" ما می شود و نيز تأکيد او بر نشان دادن کنش اجتماعی در برابر بی‌عدالتی ها، همان رفتاری است که امروز از روشنفکران انتظار می رود؟ استفان هِسِل، اين موجود لطيف و "اثيری"، با شوخ‌طبعی شاعرانه اش، با فروتنی سقراط‌وار خود، با شکيبايی و بينايی و بصيرت مثال زدنی، و با شور و شوق فراوان، با مخاطبانش به گفت و گو می نشيند: "من برای هر یک از شما انگيزه ای برای برآشفتن آرزو می کنم. این امر بسيار باارزش است. هرگاه چيزی شما را برآشفته می کند، مانند زمانی که نازی ها مرا به خشم آوردند، روحيه ايستادگی و شهامت در شما جان می گيرد و نيرومند و فعال می شويد". سخنان او برخاسته از "دانشی کتابی" نيست، بلکه ريشه در تجربة زندگیِ طولانی و پُرماجرای او دارد و نشان از فرزانگی و فرهيختگی. هِسِل می گويد: "آينده از آنِ خشونت پرهيزی و آشتی فرهنگ ها و تمدن های گوناگون است... خشونت، به هر شکل که بروز کند، نتيجه ای دربر ندارد و همواره به شکست می انجامد. خشونت پرهيزی اما روشی مطمئن برای پايان بخشيدن به خشونت است. ما بايد توان درک اين واقعيت را داشته باشيم که خشونت بمثابة پشت کردن به اميد است. فراموش نکنيم که وضع موجود، به هر وخامتی هم که باشد، فقط لحظه ای از تاريخ طولانی تکامل بشر است، و اميد يکی از مهمتر انگيزه های جنبش و پيشرفتِ انسان. اميد عنصر اصلی آينده است... مردان و زنانِ عرصه های سياست و اقتصاد و فرهنگ و تمام افراد جامعه نبايد از مسئوليت پذيری شانه خالی کنند و تحت تأثير ديکتاتوری بازار مالی جهانی، که صلح و دمکراسی را تهديد می کند، قرار بگيرند. بی اعتنايی به وضع موجود بدترين نگرشی است که می توان در پيش گرفت.... با علاقه ای عميق به زنان و مردانی که قرن بيست و يکم را خواهند ساخت، می گوئيم: آفرينش، ايستادگی است و ايستادگی، آفرينش است".
حال اين پرسش پيشِ روی ما قرار می گيرد که با وجود چنين روشنفکرانی در عرصة همگانی که ما را به آزادانديشی و رواداری و "برآشوبيدن" بر زورگويان و ايستادگی در برابر بی عدالتی و کنش اجتماعیِ بی خشونت فرامی خوانند، آيا می توان سخن از "پايان روشنفکری" به ميان آورد؟ آيا با ديدن شور و سرزندگی و ايستادگی کسانی چون استفان هِسِل، می توان با خوشبينی به آينده اميدوار بود؟ يا بايد با بدبينی اذعان کرد که نه تنها دوران تأثيرگذاری روشنفکران به پايان رسيده است، بلکه خِرَدگريزی و افراط گرايی سکّه روز شده و زمانة گريز از گفت و گو و تمايل به تنش فرارسيده و نظريه ساموئل هانتينگتون در اجتناب ناپذيری "برخورد تمدن ها"، به واقعيت های موجود در جهان و روح زمانه نزديک‌تر است؟
انتشار در هفته‌نامه نگاه پنجشنبه. شماره ۲۹
دیدگاه و نظرات ابراز شده در این مطلب، نظر نویسنده بوده و لزوما سیاست یا موضع ایرانگلوبال را منعکس نمی‌کند.
توجه داشته باشید کامنت‌هایی که مربوط به موضوع مطلب نباشند، منتشر نخواهند شد!
افزودن دیدگاه جدید