با اعلام خبر کشته شدن ابراهیم رئیسی در پی سقوط بالگرد، انتخاب جانشین او و برپایی انتخابات زودرس به مهم‌ترین مساله سیاست داخلی جمهوری اسلامی ایران تبدیل شد.
این برای اولین بار نیست که انتخابات پیش از موعد ریاست جمهوری در ایران برگزار می‌شود. علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، براساس اصل ۱۳۱ قانون اساسی، در ۳۱ اردیبهشت محمد مخبر، معاون اول رئیس جمهور را به عنوان مسئول اداره دولت منصوب کرد و از او خواست حداکثر تا ۵۰ روز آینده، مقدمات انتخابات ریاست‌جمهوری را برگزار کند.
وزارت کشور به عنوان نهاد برگزار کننده انتخابات یک روز پس از فرمان آقای خامنه‌ای، ۸ تیر را به عنوان روز رای گیری برای انتخابات چهاردهمین دوره ریاست جمهوری اعلام کرد.
برخی جریان‌های سیاسی برای حضور در انتخابات اعلام آمادگی کرده‌اند. اصولگرایان به دنبال ادامه ریاست بر پاستور (نهاد ریاست‌جمهوری) هستند و اصلاح طلبان حتی در صورت حضور باید از صافی شورای نگهبان بگذرند. در چند انتخابات اخیر این نهاد مانع از حضور کاندیداهای اصلاح طلب و مسقل شده است.
در چنین شرایطی روند انتخابات چگونه انجام می‌شود و قانون انتخابات چه می‌گوید؟
از زمان بندی انتخابات ریاست جمهوری چه می‌دانیم؟
تا پیش از مرگ ابراهیم رئیسی، انتخابات زودهنگام ریاست جمهوری در ایران سه بار برگزار شده است. دو رئیس جمهور در ایران، ابوالحسن بنی‌صدر و محمدعلی رجایی نتوانستند دوره چهار ساله‌شان را به اتمام برسانند و برکنار یا کشته شدند و علی خامنه‌ای نیز به دلیل فوت اولین رهبر جمهوری اسلامی، جانشین روح‌الله خمینی شد. در پی جانشینی او حدود سه ماه پیش از پایان دوره هشت ساله ریاست جمهوری، در ششم مردادماه سال ۱۳۶۸ انتخابات زود هنگام برگزار شد.
براساس اصل ۱۳۱ قانون اساسی دو ماه برای برگزاری انتخابات زود هنگام پیش‌بینی شده است و از آنجایی که احتمال داده می‌شود انتخابات به مرحله دوم کشیده شود، معمولا در تقویم زمان‌بندی انتخابات به این نکته نیز توجه می‌شود.
در جدول زمانی منتشره از طرف ستاد انتخابات وزارت کشور، شروع انتخابات با نام‌نویسی داوطلبان در ۱۰ خردادماه ۱۴۰۳ آغاز می‌شود. داوطلبان ۵ روز (تا ۱۴ خردادماه) فرصت دارند در انتخابات ثبت نام کنند. از ۱۵ خردادماه شورای نگهبان ۷ روز فرصت دارد تا صلاحیت داوطلبان را بررسی کند. در تاریح ۲۲ خردادماه اسامی نامزدها از سوی وزارت کشور اعلام خواهد شد.
از ۲۳ خردادماه به مدت ۱۵ روز نامزدها فرصت تبلیغات انتخاباتی خواهند داشت. روز ۷ تیرماه به عنوان زمان ممنوعیت تبلیغات نامزدها اعلام شده است و جمعه ۸ تیرماه روز اخذ رای تعیین شده است.
براساس این جدول زمانی، فرایند شروع و پایان رای به مدت ۳۰ روز انجام می‌شود. برای شمارش آرا و اعلام نتایج زمان مشخصی تعیین نشده است.
در صورتی که هیچ یک از نامزدها نتوانند حائز اکثریت شوند و پنجاه درصد به علاوه یک آرا را بدست بیاروند، انتخابات به مرحله دوم خواهد رفت و دو نامزد که بیشترین رای را دارند در طول یک هفته مجدد با هم رقابت خواهند کرد. براساس پیش‌بینی صورت گرفته در صورتی که انتخابات به مرحله دوم برود، در ۱۵ تیرماه مرحله دوم انتخابات برگزار خواهد شد و نام نهمین رئیس جمهور مشخص خواهد شد.
بررسی روند انتخابات نشان می‌دهد که دوره برگزاری «انتخابات زودهنگام» در مقایسه با انتخابات در شرایط معمولی بسیار فشرده و کوتاه است. به عنوان مثال در انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۴۰۰ فرایند شروع و زمان برگزاری از ۱۱ اسفندماه ۱۳۹۹ تا ۲۸ خردادماه ۱۴۰۰ در نظر گرفته شده بود و حدود ۱۱۰ روز طول کشید.
جدول انتخابات سال ۱۴۰۰ نشان می‌دهد که تبلیغات انتخابات ۲۰ روز بود و شورای نگهبان ۵ روز فرصت بررسی صلاحیت داوطلبان را داشت. این مهلت برای شورای نگهبان پنج روز قابل تمدید بود. اما در مواردی مانند مدت زمان ثبت‌نام داوطلبان، ممنوع شدن تبلیغات و برگزاری مرحله دوم انتخابات هر دو انتخابات شبیه هم هستند.
قانون انتخابات چه می‌گوید؟
قانون انتخابات ریاست جمهوری در ایران در تیرماه سال ۱۳۶۵ به تصویب مجلس رسید و در سال‌های بعد بعضی از مواد آن اصلاح شد.
براساس ماده ۳ قانون انتخابات ریاست جمهوری، وزارت کشور موظف است دست‌کم پنج ماه پیش از پایان دوره چهار ساله ریاست جمهوری، مقدمات اجرای انتخابات را فراهم کند.
براساس ماده ۵ قانون انتخابات در صورتی که شورای نگهبان به عنوان «ناظر»، انتخابات را «متوقف یا باطل» کند، وزارت کشور موظف است در اولین فرصت اقدام به برگزاری انتخابات مجدد کند.
همچنین در ماده ۱۱ قانون انتخابات پیش‌بینی شده که در صورتی که یکی از نامزدها ده روز پیش از رای گیری فوت کند، انتخابات به مدت دو هفته به تاخیر می‌افتد و اگر در مرحله دوم یکی از نامزدها فوت کند بازهم دو هفته انتخابات به تاخیر می‌افتد (ماده ۱۶). قانون انتخابات می‌گوید یکی دیگر از نامزدهای مرحله اول (نفر سوم) که بیشترین رای را در مرحله اول بدست آورده بوده به مرحله دوم خواهد رفت.
قانون انتخابات ریاست جمهوری تاکید دارد که انتخابات باید در روز «جمعه» برگزار شود و «تشخیص ضرورت و مدت تمدید اخذ رأی در سراسر کشور به عهدۀ وزیر کشور است».
همچنین براساس ماده ۱۸ قانون انتخابات، کسانی که می‌خواهند در روز هشتم تیرماه پای صندوق رای بروند باید مدرک کارت ملی یا شناسنامه همراه داشته باشند. متولیدن هشت تیرماه ۱۳۸۵ و پیش از آن می‌توانند در انتخابات شرکت کنند.
«رجل» کیست و آیا زنان بختی برای رئیس جمهور شدن دارند؟
طبق ماده ۳۵ قانون انتخابات ریاست جمهوری کاندیداها هنگام ثبت‌نام باید رجل مذهبی، سیاسی، ایرانی‌الاصل، دارای تابعیت کشور جمهوری اسلامی ایران، مدیر و مدبر، دارای حسن سابقه و امانت و تقوی و مؤمن و معتقد به مبانی جمهوری اسلامی ایران و مذهب رسمی کشور باشند. در این ماده قانون گفته شده است روسای سه قوه، معاون اول رئیس جمهور، نواب رئیس مجلس، اعضای شورای نگهبان، وزرا، نمایندگان مجلس، معاونان رئیس جمهور و شهرداران شهرهای بالای دو میلیون نفر می‌توانند نامزد ریاست جمهوری شوند.
براساس قانون انتخابات ریاست جمهوری حداقل سن کاندیداها در هنگام ثبت‌نام باید ۴۰ سال تمام شمسی و حداکثر سن آنان نیز ۷۵ سال تمام شمسی باشد.
درباره دو نامزد احتمالی انتخابات ریاست جمهوری، محمد مخبر، معاون اول رئیس جمهور و کفیل نهاد ریاست جمهوری و محمدباقر قالیباف، رئیس مجلس ابهام‌ها و سوالاتی در رسانه‌ها مطرح شده است. پس از کشته شدن ابراهیم رئیسی برگزاری انتخابات به یک شورای سه نفره واگذار شده است. در شرایط فعلی آقای مخبر و آقای قالیباف از اعضای شورای سه نفره برگزاری انتخابات هستند و این شائبه وجود داشت که حضور آنها به عنوان نامزد می‌تواند در تضاد با برگزاری انتخابات باشد.
قائم مقام پژوهشکده شورای نگهبان روز پنجم خردادماه اعلام کرد «براساس تحلیل حقوقی، اعضای شورای ۳ نفره ناظر بر انتخابات ریاست جمهوری، منع قانونی برای اعلام داوطلبی بر انتخابات ریاست جمهوری ندارند… وفقط عوامل اجرایی انتخابات برای داوطلب شدن در انتخابات ریاست جمهوری منع قانونی دارند.»
در بحث پرمناقشه تفسیر «رجل» در ماده ۳۵ قانون انتخابات ریاست جمهوری همچنان ابهام وجود دارد و شورای نگهبان روشنگری نکرده است.
روز نهم خردادماه، یک روز پیش از آغاز نام‌نویسی برای انتخابات ریاست جمهوری سخنگوی شورای نگهبان متن کامل مصوبه سال ۱۴۰۰ شورای نگهبان درباره تعریف، معیارها و شرایط لازم برای تشخیص رجل سیاسی، مذهبی و مدیر و مدبر بودن نامزدهای ریاست جمهوری را منتشر کرد.
در مصوبه شورای نگهبان مفصل درباره این واژه توضیح داده شده است که «رجل» کیست اما با گذشت بیش از چهار دهه باز هم درباره اینکه زنان می‌توانند نامزد شوند یا خیر سکوت شده است.
چهارشنبه ۹ خرداد وزیر کشور ایران نیز یک جواب کلی به سوال خبرنگاری درباره ثبت‌نام زنان در انتخابات ریاست جمهوری بیان کرد و گفت: «هر فردی که بیاید و بخواهد برابر شرایط قانونی ثبت‌نام کند، از او ثبت‌نام به عمل می‌آوریم.»
در این دوره به شکل غیر رسمی صحبت از نامزدی جملیه علم‌الهدی، همسر ابراهیم رئیسی برای انتخابات ریاست جمهوری مطرح شده است. در سال‌های گذشته کسانی مانند اعظم طالقانی، فعال سیاسی بارها در انتخابات ریاست جمهوری ثبت‌نام کرده بودند. آنان هیچگاه تایید صلاحیت نشدند و تاکنون در بین نامزدهای ریاست جمهوری زنان بختی نداشته‌اند.
قانون اساسی چه می‌گوید؟
شالکه اصلی قانون انتخابات ریاست جمهوری براساس اصول مندرج در قانون اساسی پی‌ریزی شده است. اصول ۱۱۳ تا ۱۲۱ قانون اساسی به شکل کلی و جزیی به آن اشاره دارد.
موضوع «انتخابات» به معنای «مراجعه به آرای عمومی» به اصل ششم قانون اساسی برمی‌گردد. در این اصل گفته شده است که «در جمهوری اسلامی ایران امور کشور باید به اتکاء آراء عمومی اداره شود، از راه انتخابات...».
بررسی مذاکرات مجلس خبرگان قانون اساسی (مجلس بررسی نهایی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران) نشان می‌دهد که در ۲۲ شهریورماه ۱۳۵۸، در شانزدهمین جلسه این مجلس، محورهای اصل ششم قانون اساسی مورد بررسی اعضا قرار گرفت و از بین ۶۰ نفر از حاضران در جلسه، ۵۴ نفر به آن رای مثبت دادند.
مجلس خبرگان قانون اساسی ۷۵ عضو داشت. این مجلس وظیفه داشت که پیش‌نویس قانون اساسی را بررسی کند و پس از تائید در این مجلس به همه پرسی گذاشته شود.
فصل نهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به قوه مجریه و برگزاری انتخابات و شرایط داوطلبان برای رئیس جمهوری اختصاص دارد و به طور مشخص اصول ۱۳۱ و ۱۳۲ قانون اساسی به موضوع انتخابات زود هنگام و جانشینی معاون رئیس جمهور اشاره دارد.
در اصل ۱۳۱ تصریح دارد که معاون اول رئیس جمهور در «صورت فوت، عزل، استعفاء، غیبت یا بیماری بیش از دو ماه رئیس جمهور» مسئولیت دولت را بر عهده می‌گیرد. اصل ۱۳۲ نیز می‌گوید در مدتی که معاون اول اختیارات رئیس جمهور را در دست دارد نمی‌توان وزرا استیضاح کرد یا رای به عدم اعتماد به آنها داد.
آیا احتمال دارد هر چهار انتخابات با هم برگزار شود؟
یک سال پس از پیروزی انقلاب ایران با استعفای دولت موقت مهدی بازرگان، نخستین دوره انتخابات ریاست جمهوری در ۵ بهمن ۱۳۵۸ برگزار شد. با گذشت ۴۹ روز از این انتخابات، در ۲۴ اسفندماه همان سال انتخابات مجلس شورای ملی (اسلامی) برگزار شد و مرحله دوم این انتخابات به اردیبهشت‌ماه سال بعد کشیده شد.
ابوالحسن بنی‌صدر در اول تیرماه سال ۱۳۹۰ از ریاست جمهوری برکنار شد و به فاصله یک ماه بعد، دوم مردادماه همان سال انتخاباتی برگزار شد و محمدعلی رجایی بر صندلی آقای بنی‌صدر تکیه زد.
آقای رجایی در ۸ شهریورماه همان سال در جریان یک بمب‌گذاری کشته شد و بار دیگر به فاصله یک ماه بعد، در ۱۰ مهرماه ۱۳۶۰ انتخابات ریاست جمهوری بعدی برگزار شد و علی خامنه‌ای به قدرت رسید.
نگاهی به زمان برگزاری انتخابات ریاست جمهوری در سال‌های اول انقلاب نشان می‌دهد که به فاصله یک ماه زمینه برگزاری انتخابات بعدی فراهم شده است. فاصله انتخابات مجلس و ریاست جمهوری نیز در دور اول بسیار کوتاه بوده است. اما در سال‌های بعد روند انتخابات مجلس و ریاست جمهوری به گونه‌ای پیش رفت که هر دو سال یک‌بار انتخابات برگزار شود.
انتخابات شورای شهر در دی‌ماه ۱۳۷۷ به جمع انتخابات در ایران اضافه شد و برای جلوگیری از برگزاری همه سال انتخابات در ایران در ۲۶ دی‌ماه ۱۳۹۱ مجلس ایران دست به اصلاحاتی در زمان برگزاری انتخابات زد. بر اساس آن اصلاحات قرار شد انتخابات شوراهای اسلامی شهر و روستا هم زمان با انتخابات ریاست جمهوری برگزار شود. این مصوبه باعث شد که دوره شورای شهر در آن سال حدود دو سال بیشتر از روال چهارساله باشد.
پس از کشته شدن ابراهیم رئیسی روز اول خردادماه ۱۴۰۳ مجلس ایران دوباره دست به تغییراتی در قانون انتخابات زد و اعلام شد که امکان برگزاری انتخابات همزمان شورای شهر با ریاست جمهوری در فرصت ۵۰ روزه نیست و انتخابات شورای شهر در سال آینده به تنهایی برگزار خواهد شد. بر این اساس قرار است در سال ۱۴۰۷ مجدد هر دو انتخابات همزمان برگزار شود. به عبارتی به جای اینکه انتخابات شورای شهر در سال ۱۴۰۸ برگزار شود، یک سال زودتر برگزار خواهد شد. به این ترتیب دور بعدی شورای شهر سه ساله خواهد بود.
بررسی سوابق مذاکرات و اظهارات نمایندگان مجلس و شورای نگهبان نشان می‌دهد که در گذشته با وجود نزدیکی زمان انتخابات، صحبت از برگزاری همزمان انتخابات ریاست جمهوری، شورای شهر، مجلس شورای اسلامی و مجلس خبرگان رهبری (هر ۸ سال یک‌بار) نبوده است.
از سوی دیگر نزدیکی دو انتخابات می‌تواند منجر به پیروزی یک جریان فکری و حزبی در هر دو انتخابات شود و یکدستی در حکومت را بیشتر کند و به نوعی تضمین کننده همسویی نهادهای اجرایی و قانون‌گذاری در ایران شود. انتخابات اخیر مجلس نشان داد با وجود اینکه به نظر می‌آید حکومت یکدست شده، اما اختلافات درون گروهی میان جریان اصولگرا همچنان زیاد است. شاید نزدیکی دو انتخابات باعث شود این جریان نیز یکدست‌تر شود.
بررسی گرایش‌های سیاسی در مجالس ایران نشان می‌دهد که در سال‌هایی اکثریت نمایندگان مجلس با دولت‌های اکبر هاشمی‌رفسنجانی، محمد خاتمی و حسن روحانی هماهنگ نبودند. به عنوان مثال در دو سال اول ریاست جمهوری آقای هاشمی رفسنجانی، اکثریت مجلس با جناج چپ و مخالف یا منتقد سیاست‌های دولت سازندگی بود. در دو سال اول ریاست جمهوری محمد خاتمی نیز اکثریت مجلس پنجم که در دست جریان راست سنتی بود با او هماهنگ نبودند. این احتمال وجود دارد که که با نزدیکی زمان انتخابات ریاست جمهوری و مجلس، ترکیب دولت و مجلس یکدست‌تر شود.
دیدگاه و نظرات ابراز شده در این مطلب، نظر نویسنده بوده و لزوما سیاست یا موضع ایرانگلوبال را منعکس نمی‌کند.
توجه داشته باشید کامنت‌هایی که مربوط به موضوع مطلب نباشند، منتشر نخواهند شد!
افزودن دیدگاه جدید