در چند روز اخیر تنش میان دو کشور ایران و آذربایجان که حدود ۷۰۰ کیلومتر مرز مشترک دارند، شدت گرفته است. هرچند این تنش به دنبال اقدام آذربایجان به وضع عوارض بر کامیون‌های ایرانی آغاز شد، اما ماجرایی که منجر به تشدید تنش شده است، بزرگتر از مسئله وضع عوارض است.
البته بخشی از جاده‌ای که ایران را به جنوب ارمنستان متصل می‌کند، از قلمرو آذربایجان می‌گذرد و به دنبال جنگ اخیر بین آذربایجان و ارمنستان، برخی از سرزمین‌ها، از جمله شهری که جاده مورد استفاده کامیون‌های ایرانی، از آن می‌گذرد، تحت کنترل آذربایجان قرار گرفت.
اکنون این پرسش مطرح می‌شود که آیا وضع عوارض جاده‌ای بر کامیون‌های ایرانی، می‌تواند آن‌قدر بزرگ باشد که منجر به احتمال وقوع جنگ بین دو کشور شود، یا ایران را وادار به اجرای رزمایش در منطقه مرزی با آذربایجان کند؟ پاسخ این پرسش بدون شک، منفی است.
در واقع، اصل ماجرا و عامل اساسی برانگیخته شدن نگرانی ایران، «تحرکات مشترک» اسرائيل، جمهوری آذربایجان، و ترکیه برای تغییر وضعیت ژئوپلیتیک منطقه است و به همین دلیل، تهران از احتمال بروز ناآرامی در این منطقه ابراز نگرانی می‌کند و پس از مدت‌ها آرامش، خود را با تنش‌های مرزی روبه‌رو می‌بیند.
جمهوری اسلامی ایران در ۲۰ سال گذشته، از مرزهایش با افغانستان و عراق که امنیت آنها را آمریکا در دست داشت، احساس آرامش می‌کرد، اما پس از خروج آمریکا از افغانستان و بازگشت طالبان به قدرت و صحبت از خروج نیروهای آمریکایی از عراق یا کاهش شمار آنها، تهران به تازگی در مواجهه با چالش‌ها و رقابت‌های مرزی قرار گرفته است.
رژیم ایران در طول سال‌های گذشته، به بازی در خارج از سرزمین خود ادامه می‌داد و حتی در این اواخر با افتخار اعلام کرد که شش ارتش در بیرون از مرزهای کشور سازماندهی کرده است. اما امروز شعله‌های آتش جنگ از جانب مرزهای افغانستان و عراق خود را به مرزهای ایران رسانده است و مرز آن کشور با آذربایجان نیز در آستانه قرار گرفتن در معرض تنش و ناآرامی است.
به گفته یکی از ناظران، «تهران از یک سو نگران نزدیکی روزافزون ترکیه و اسرائیل است، و از سوی دیگر از نزدیکی بین پاکستان و طالبان ابراز نگرانی می‌کند.» علاوه برآن، جمهوری اسلامی ایران از ایجاد روابط دیپلماتیک اسرائیل با برخی از کشورهای حوزه خلیج فارس نگرانی دارد و انتقاد شدید ایران از سفر وزیر امور خارجه اسرائیل به بحرین، این موضوع را می‌تواند به خوبی آشکار کند.
بنابراین، ماجرای واقعی تشدید تنش بین ایران و آذربایجان و تهدید به اقدام نظامی علیه آن کشور، به این معنی است که تهران افزایش خطر ناآرامی در مرزهای خود را از چند طرف احساس کرده است و چنین به نظر می‌رسد که پس از بازی درازمدت در مرزهای کشورهای منطقه (از طریق شبه‌نظامیان و گروه‌های وابسته به خود)، تهران امروز باید در تلاش برای تامین امنیت مرزهای خود باشد.
پرسش دیگری که مطرح می‌شود، این است که آیا ایران همان‌گونه که رسانه‌های آن بازتاب می‌دهند، دست به عملیات نظامی علیه آذربایجان می‌زند؟ چنان‌چه امیر عبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران، نیز در واکنش به تحولات اخیر، اظهارات رئیس جمهوری آذربایجان را «شگفت‌انگیز و تاسف‌آور» توصیف کرد و یادآور شد که کشورش در قبال تحرکات و فعالیت‌های نهادهای صهیونیستی علیه امنیت خود، هرگز سکوت اختیار نمی‌کند و دست به هر اقدامی که لازم باشد، می‌زند.
هرچند دست زدن به چنین اقدامی، به‌شدت مخاطره‌آمیز است، ممکن است عواملی، از جمله تشدید فشارهای مرزی از چند طرف، واکنش به بحران‌های داخلی و مطرح کردن بهانه مقابله با توطئه خارجی، رژیم جمهوری اسلامی ایران را سرانجام وادار به اقدام نظامی علیه آذربایجان کند.
البته وقوع چنین رخدادی، بی‌تردید بزرگترین اشتباه راهبردی ایران خواهد بود و این اقدام مخاطره‌آمیز، درست مانند اشتباهی است که صدام حسین هنگام حمله به کویت مرتکب شد. در چنین صورتی، ایران بدون تردید در چنان پرتگاهی سقوط خواهد کرد که نه تنها از طریق بازی با مرزهای کشورها، بلکه از طریق پرونده‌های متعدد به سمت آن در حرکت است و سرانجام، نظام جمهوری اسلامی ایران از هر سو آماج حملات شدید و بی‌سابقه‌ای قرار خواهد گرفت و با دشوارترین شرایط تاریخش روبه‌رو خواهد شد.
از فاتحان 'خیبر' در آذربایجان تا عملیات 'خیبر' در جنگ
در روزهای اخیر چند خبر مهم در داخل و خارج از مرزهای ایران روی داد که نمی‌توان از کنارشان به سادگی عبور کرد. جمهوری آذربایجان با ترکیه و پاکستان مانور نظامی با عنوان "دوستی سه برادر" برگزار کرد. سپاه پاسداران و ارتش ایران نیز یگان‌های نظامی را به مرزهای جمهوری آذربایجان بردند و در دو رزمایش جداگانه مانور نظامی برگزار کردند.
در اقیلم کردستان عراق همایش "صلح و بازگشت" برای عادی سازی روابط با اسرائیل برگزار شد. در بحرین، وزیر خارجه اسراییل راهی منامه شد تا با افتتاح سفارت این کشور، روابط سیاسی دو کشور وارد یک دوره تاریخی شود. در تهران، انفجار در یک مرکز تحقیقات موشکی سپاه پاسداران، بار دیگر حدس و گمان‌ها و انگشت اتهام را به سوی اسرائیل نشانه رفت و توان امنیتی و جاسوسی اسرائیل درخرابکاری‌های زنجیره‌ای ماه‌های اخیر در تاسیسات هسته‌ای و موشکی ایران را یادآوری کرد و در حالی که مقام‌های ارشد نظامی و سیاسی ایران از اوج آمادگی ایران برای مقابله با دشمن در منطقه سخن می‌گویند در یک مناظره بین دو فرمانده سپاه در زمان جنگ ایران و عراق، صحبت از توان نظامی ایران برای فتح بغداد و ناتوانی ایران در ادامه جنگ و پذیرش قطعنامه ۵۹۸ شد.
محور این خبرها به توان نظامی و استراتژی امنیتی ایران در مرزهایش برمی‌گشت و با انتقادها و تهدیدهای تندی که این روزها مقام‌های ایرانی علیه اسرائیل بیان می‌کنند انگار استراتژی تهدید اسرائیل در لب مرزهایش به تهدید اسرائیل در لب مرزهای ایران تغییر کرده و برنامه امنیتی ایران در منطقه ترک خورده است.
ایران از یک سو می‌خواهد با الگو گرفتن از جنگ‌های صدر اسلام، با رزمایش "فاتحان خیبر" قدرت‌نمایی کند و نشان دهد که اتفاق‌‌های اطراف مرزها و خرابکاری‌های داخلی کم اهمیت است اما تحلیلگران داخلی در شبکه‌های اجتماعی از کاهش محسوس نقش سیاسی و امنیتی ایران و دایره نفوذش در منطقه می‌گویند و راویان جنگ نیز با برداشتن پرده‌های مقدس‌گرایی از جنگ هشت ساله ایران و عراق، از مشکلات فرماندهی و مدیریت جنگ، از خالی شدن پشت صحنه جنگ و مشکلات جدی در حفظ مرزها و ادامه جنگ می‌گویند. در این میان این سوال پیش می‌آید که آیا رزمایش "فاتحان خیبر" می‌خواهد "فتح خیبر" در زمان صدر اسلام را یادآور شود یا عملیات خیبر در زمان جنگ ایران و عراق در سال۶۲ ؟
"خیبر"به روایت روزنامه‌های ایران
تیتر و عکس بیشتر روزنامه‌های دیروز ایران درباره رزمایش فاتحان خیبر بود و روزنامه‌های اصلاح‌طلب و اصولگرا این مانور نظامی را درچارچوب منافع ملی دیده‌اند. آنها دلیل برگزاری این مانور نظامی را، به رزمایش "دوستی سه برادر" به میزبانی جمهوری آذربایجان و حضور ترکیه و پاکستان و افزایش مراودات مقامات باکو با اسرائیل می‌دانند. تهدید اسرائیل و شاخ وشانه کشیدن برای مقام‌های تل‌آویو در صورت حمله به ایران یا انجام اقدام خودسرانه از سوی این کشور نقطه مشترک انهاست.
روزنامه وطن امروز از قول فرمانده نیروی زمینی ارتش نوشته: "از زمانی که اسرائیل وارد این منطقه شده حساسیت ما به مرزها بیشتر شده و در یک ماه گذشته چهار تا پنج رزمایش در مرزهای ایران برگزار شده و ترکیه نیز هم‌اکنون در حال برگزاری یک رزمایش در مرز با ایران است." این روزنامه از کشورهای همسایه می‌خواهند در دام توطئه اسرائیل نیفتند.
روزنامه جمهوری اسلامی در سرمقاله‌اش از رزمایش حمایت کرده و نوشته "برگزاری رزمایش ارتش جمهوری اسلامی ایران در شمال غرب کشور که از دیروز شروع شده، هرچند با تاخیر انجام می‌شود ولی اقدامی ضروری و کاملاً بجاست".
روزنامه کیهان بیش از سایر روزنامه‌ها مقام‌های اسرائیلی را تهدید کرده و با تیتر"فاتحان خیبر آماده مجازات صهیونیست‌ها" نوشته " فاتحان خیبر، چنانکه از نامش برمی‌آید در برابر اختلاف‌افکنی و فتنه‌گری‌های یهودیان و مجازات آنها آماده و دست بر ماشه هستند".
این روزنامه، صحبت محمد حسینی، معاون پارلمانی رئیس‌جمهور در توئیتر را بازنشر کرده و نوشته "عنوان رزمایش ارتش کاملاً هوشمندانه انتخاب شده است. پیامبر اکرم توطئه سران یهود را با فتح خیبر خنثی کرد" و هشدار می‌دهد که اگر پیرامون مرزهای جمهوری اسلامی ایران دست از پا خطا کند، با چنان واکنش کوبنده‌ای مواجه می‌شود که دیگر به انتظار ۲۵ نیازی نیست". اشاره او به گفته آیت‌الله خامنه‌ای برمی‌گردد که در هجدهم شهریورماه سال ۹۴ خطاب به مقام‌های اسرائیلی گفته بود: " شما ۲۵ سال آینده را، اصولاً نخواهید دید و به فضل الهی، چیزی به نام رژیم صهیونیستی در منطقه وجود نخواهد داشت".
حسین الله‌کرم (سمت راست) و حسین علایی (سمت راست) از فرماندهان سپاه در زمان جنگ
۳۱ شهریورماه، در مناسبت‌های تقویمی جمهوری اسلامی روز مهمی است. این تاریخ یادآور آغاز جنگ ایران و عراق است و حالا بیش از چهل سال از آن روز می‌گذرد. با پایان جنگ هشت ساله، هفته‌ای برای بزرگداشت آن تحت عنوان هفته دفاع مقدس نامگذاری شد. معمولا وقتی جنگی مقدس تلقی شود، برنامه های سالگردش بیشتر به تعریف و تمجید از قهرمانان جنگ اختصاص می یابد و دایره نقد و انتقاد در آن تنگ می‌شود.
اما در سال‌های اخیر فضایی فراهم شده تا بخش اندکی از حقایق ناگفته جنگ بازگو شود و به طور مشخص فرماندهی و مدیریت جنگ نقد و بررسی شود. با وجود این همچنان کسانی هستند که معتقدند آیت‌الله خمینی نباید جام زهر را می‌خورد و اگر موانع داخلی پیش روی سربازان ایران نبود و مسئولان پای کار بودند، فتح دروازه‌های بغداد شدنی بود.
مناظره‌‌ای که سه روز پیش با عنوان "فرماندهی جنگ، خدمت یا خیانت" در تهران برگزار شد نشان داد که کسانی همانند حسین الله‌اکرم از فرماندهان سپاه پاسداران در زمان جنگ همچنان معتقدند اکبر هاشمی رفسنجانی باید محاکمه می‌شد و ابوالحسن بنی‌صدر رئیس جمهور وقت ایران با سیاست دفاعی‌اش، مانع از پیروزی سربازان ایران شد.
حسین الله‌کرم در این مناظره گفت: "با جمعیت و قدرتی که ایران داشته می‌توانستیم بغداد را بگیریم ولی ما گیر آقای هاشمی رفسنجانی افتادیم که ایشان نمی‌خواست منابع را وارد جنگ کند و هدف آقای هاشمی «جنگ تا یک پیروزی» بوده."
حسین علایی از دیگر فرماندهان سپاه پاسداران در زمان جنگ در این مناظره گفت: "نیروهای ایران حتی پس از آزادی شهر خرمشهر توان حفظ مرزهای شلمچه را نداشتند. قرار به فتح بغداد نبود و آیت‌الله خمینی می‌خواست مردم عراق صدام حسین را سرنگون کنند."
او خطاب به آقای الله‌کرم گفت:" کسی جلویتان را گرفته بود؟! می‌رفتید و می‌گرفتید. شما ۱۰ کیلومتر هم نمی‌توانستید در خاک عراق جلو بروید".
آقای علایی با اشاره به تعدادی از عملیات‌های نظامی نیروهای ایرانی در زمان فرماندهی ابوالحسن بنی‌صدر گفت: " چون با بنی‌صدر بد هستیم نباید تاریخ را تحریف کنیم. واقعاً استراتژی بنی‌صدر تهاجمی بود و از خدا می‌خواست پیروز و قهرمان شود".
اختلاف نظر فرماندهان سپاه در دوران جنگ تا سال‌ها رسانه‌ای نمی‌شد اما اینگونه اختلافات در بین آنها کم نبود.
در اسفندماه سال ۶۲ عملیات بزرگ و پرتلفات "خیبر" در منطقه هورالعظیم در غرب استان خوزستان برگزار شد. گفته می‌شود در این عملیات حدود ۳۰ هزار نیروی ایرانی کشته شدند و دو فرمانده ارشد سپاه پاسداران، حمید باکری و ابراهیم همت، در بین کشته‌شده‌ها بودند.
مدیریت جنگ در آن مقطع زمانی با اعتراض شماری از فرماندهان و اعضای سپاه پاسداران روبرو شد و در آذرماه ۱۳۶۳ در جلسه‌ای با حضور محسن رضایی از مدیریت او در جنگ انتقاد می‌شود. اما این بحث‌ها در نهایت با دخالت و حمایت آیت‌الله خمینی موضوع جمع می‌شود.
رسانه‌های ایران و مسئولان ایرانی در رزمایش اخیر به طور مداوم به فتح خیبر و جنگ میان پیامبر اسلام و یهودیان اشاره دارند و با یادآوری آن جنگ برای کشورهای همسایه، به خصوص اسرائیل خط و نشان می‌کشند اما در حافظه نزدیک‌تر ایرانی‌ها عملیات خیبر نیز هست که خاطره خوبی در ذهن مردم و به خصوص نسل جنگ ندارد.
آنچه روشن است ایران در سال‌های بعد از جنگ، تلاش وافرای برای تولید جنگ‌افزارهای نظامی داشته و توان موشکی زمینی و هوایی و دریایی‌اش را تقویت کرده و گهگاه در تلویزیون دولتی از شهرهای زیرزمینی موشکی رونمایی کرده اما به نظر می‌رسد اسرائیل با نزدیکی با همسایه‌های ایران و افتتاح سفارتخانه‌ها در کشورهای منطقه و عملیات‌های خرابکاری که در داخل ایران اجرا می‌کند، راه‌های پیچیده‌تری را برای مهار ایران دنبال می‌کند
هشدار خرازی درباره احتمال آغاز آتش جنگ «به دلیل اشتباه استراتژیک دولت» آذربایجان
کمال خرازی، رئیس شورای راهبردی روابط خارجی ایران، روز سه‌شنبه به رهبران آذربایجان هشدار داد که مراقب باشند با اشتباه «استراتژیک»، آتش جنگ را در منطقه شعله‌ور نکنند.
پایگاه اطلاع‌رسانی شورای راهبردی روابط خارجی با انتشار این خبر به نقل از خرازی نوشت که اسرائیل «بدون شک... بدون توقع در آذربایجان لانه نکرده است و هدف‌های شومی را در سر می‌پروراند.»
وی در پاسخی غیرمستقیم به الهام علییف، رئیس‌جمهوری آذربایجان، گفت که اسرائیل قصد دارد «آتش جنگ را در منطقه به دلیل اشتباه استراتژیک دولت فعلی شعله‌ور کند و این فاجعه‌ای مصیبت‌بار خواهد بود.»
این سخنان پس از آن مطرح می‌شود که آقای علییف ادعاهای مطرح شده درباره حضور اسرائيل در مناطق مرزی این کشور با ایران را رد کرده و از این که مقامات حکومتی جمهوری اسلامی، ادعاهای «بی‌اساس» یک «آخوند ایالتی» را تکرار می‌کنند، ابراز تاسف کرده است.
اشاره رئيس جمهوری آذربایجان به سخنان حسن عاملی، امام جمعه اردبیل در خطبه‌های نمازجمعه است که گفته بود رزمایش ارتش ایران در مرزهای آذربایجان «پاسخی به حضور اسرائیل» در جمهوری آذربایجان است.
الهام علییف روز دوشنبه ۱۲ مهرماه در جریان سفر به منطقه جبرائیل در مرز با ایران گفته بود: «اینجا نه کسی حضور دارد و نه ساختمانی برای اسکان افراد وجود دارد. من در مرز ارس هستم، ایران توضیح بدهد اسرائیل کجای این منطقه است؟»
طی روزهای گذشته تنش‌ها میان ایران و آذربایجان افزایش یافته و جمهوری اسلامی در مرزهای مناطق آزاد شده آذربایجان اقدام به برگزاری مانور نظامی کرده است.
مقامات لشکری و کشوری ایران طی روزهای گذشته بارها آذربایجان را متهم به «آوردن اسرائیل به مرزهای ایران» کرده‌اند.
علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، نیز روز یک‌شنبه ۱۱ مهر طی یک سخنرانی در مراسمی به تیرگی روابط مرزی بین ایران و جمهوری آذربایجان اشاره کرده و گفت: «حوادثی که در شمال غرب ایران، در برخی کشورهای همسایه در جریان است باید با منطق پرهیز از دادن مجوز حضور بیگانگان حل شود.»
کمال خرازی هم بدون پاسخ دادن به پرسش الهام علییف به مقام‌های جمهوری آذربایجان توصیه کرده که «توهم خرید امنیت از طریق توسل به نیروهای بیگانه را از سر بیرون و برای حفظ امنیت به مردم کشور خود تکیه کنند.»
وی اقدام آذربایجان در بازپس‌گیری منطقه مورد مناقشه این کشور با ارمنستان را «آزادسازی اراضی آذربایجان که به مدت ۳۰ سال در اشغال بود» نامید و آن را ستایش کرد، اما افزود که ایران به جمهوری آذربایجان توصیه کرده بود «اراضی اشغال‌شده را به دست نیروهای خود آزاد سازد.»
رئیس شورای راهبردی روابط خارجی ایران از اینکه به گفته وی رئیس‌جمهوری آذربایجان حاضر به پذیرفتن این پیشنهاد ایران نشد و «نتیجه آن اتکای بیشتر آذربایجان به قدرت‌های بیگانه و توسل به نیروهای خارجی شد» ابراز تاسف کرده است.
در حالی که ایران در مناقشه میان آذربایجان و ارمنستان به طور تلویحی طرف باکو را گرفته بود، خبرگزاری ایسنا روز سه‌شنبه از دیدار عباس بدخشان ظهوری، سفیر تام‌الاختیار جمهوری اسلامی در ارمنستان، با آرمن گریگوریان، دبیر شورای امنیت ملی ارمنستان خبر داد.
بر اساس این گزارش، به گزارش ایسنا، طرفین در این دیدار، علاوه بر موضوعات تجاری و اقتصادی، «درباره برخی از مسائل مهم روابط دوجانبه از جمله مشورت‌های سیاسی» رایزنی کردند.
روز دوشنبه همزمان با بروز تنش در روابط ایران و جمهوری آذربایجان، آرارات میرزویان، وزیر خارجه ارمنستان نیز برای دیدار با مقام‌های جمهوری اسلامی وارد تهران شده بود.
محمد پاکپور، فرمانده نیروی زمینی سپاه پاسداران، در توضیح انگیزه برگزاری رزمایش‌های ایران در مناطق مرزی آذربایجان گفته که «دولت‌های همسایه بهتر از هرکس دیگری دلایل برگزاری رزمایش‌های ایران را می‌دانند.»
افزودن دیدگاه جدید