سالام اليكيم

با این حال، مسئله «زبان» در این دوره از تاریخ ایران، کمتر مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. این
که وضعیت زبان فارسي و ترکي و دیگر زبان ها و لهجه هاي متداول در این دوره چگونه بوده است، نیاز
به انجام پژوهشهاي جدیتر و دقیقتر دارد. آنچه که از منابع عصر صفوي به ویژه سفرنامههاي اروپاییان
بر ميآید این است که در این دوره، زبان دربار و درباریان و نیز سپاهیان، زبان ترکي بوده است. شاهان
صفوي همچون دیگر رجال و دولتمردان به این زبان سخن ميگفتهاند. البته زبان فارسي و عربي نیز داري
جایگاه خاص خود بودهاند. تاورنیه و شاردن هر دو راجع به نوع کاربرد سه زبان اصلي رایج در ایران دوره ِ
صفوي، سخن مشابهي به زبان آوردهاند. آنها مينویسند: در ایران، «فارسي» زبان ملاحت، «عربي» زبان فصاحت، و «ترکي» زبان سیاست است.
پرفسور گنجلي در مقاله حاضر کوشیده است تا با استناد به سفرنامههاي اروپاییان و دیگر منابع تاریخي و ادبي عصر صفوي، نشان دهد که در دوره صفوي، زبان ترکي بدون آن که حساسیتي نسبت به آن وجود داشته باشد، در کنار زبان فارسي، کام ًلا رواج داشته است.
1. نوشتار حاضر ترجمه مقاله اي است با عنوان:«Safaviler Devleti Ve Türk Dili» که در مجله Yıl ,347:Azerbaycan Türk Kültür Dergisi, Sayı:51 که در ترکیه انتشار مي یابد، منتشر شده است.
293
پيام بهارستان / د2، س2، ش 6 / زمستان 1388
هرنك يتاد ر يترح روت ر روامدز ي وتر يرنع
شاه اسماعیل بعد از شکست دادن الوند میرزا آققویونلو در نزدیکي نخجوان، دولت صفویان1 را در شهر تبریز که از گذشتههاي دور مرکز مدنیت آذربایجان بود، تأسیس و آن شهر را به عنوان پایتخت دولت جدید اعلان کرد. فرزند شاه اسماعیل شاه طهماسب به واسطه تهدید عثمانیان و ایجاد مصونیت، پایتخت را به قزوین منتقل کرد. شاه عباس اول نیز، پایتخت را به اصفهان انتقال داد. با تغییر پایتخت از شهر تبریز که براي ترکان مرکزیت داشت، به اصفهان که فارس ها جمعیت غالب آن را تشکیل مي دادند، به تدریج از اهمیت سیاسي و فرهنگي تبریز تا حد زیادي کاسته شد. از طرف دیگر، با شروع اصلاحات نظامي شاه
عباس، اهمیت سپاهیان قزلباش نیز رو به افول گذاشت. اما در مقابل، از آنجا که زبان مادري شاهان صفوي و قزلباشان، ترکي بود، در پایتخت جدید نیز همچون
تبریز و قزوین رواج و تأثیر زبان ترکي همچنان ادامه یافت. زبان ساکنان محله عباس آباد اصفهان از گذشته نیز ترکي بود. این محله که در غرب اصفهان قرار داشت، براي اقامت گزیدن تبریزي ها احداث شده بود. در آثار سیاحان اروپایي و نیز بعضي از مأموران اروپایي مقیم ایران راجع به زبان ترکي آگاهي هاي قابل توجهي وجود دارد. این آگاهيها هم ناظر بر موضوع زبان و نژاد است و هم بر اهمیت و ارزش زبان ترکي در این دوره دلالت دارد. پیترو دلاواله به عنوان سیاح مشهوري که دو سال در استانبول اقامت گزید و زبان ترکي را آموخت، در 18 دسامبر سال 1617 (1026ق.) در نامه اي از اصفهان به دوست اش ماریو اسکیپانو مي نویسد: «در قلمرو دولت صفوي بیش از زبان فارسي، ترکي صحبت مي شود، به ویژه در دربار و در میان رجال درباري... فقط، اتباع ترک زبان دولت صفوي نیستند که ترکي را بر فارسي ترجیح مي دهند و به این زبان ارزش بیشتري قائلهاند. یکي از دلایل این امر این است که بیشتر اتباع دولت صفوي ترک اند و دلیل دیگر آن که تمام اردوي قزلباش زبانشان ترکي است. حتي غلامان و خدمتکاران پادشاه ترکي صحبت میکنند و زبان فارسي را نميدانند. به این دلیل نیز امراي اردو در تماس دائم با پادشاه براي سهولت در تفهیم مطالب به زبان ترکي صحبت میکنند. از این رو زبان ترکي در دربار، به ویژه در میان زنان
دربار تنها وسیله منحصر تفاهم و ارتباط محسوب ميشود.»2 دلاواله در این نامه به زبان فارسي به عنوان زبان نوشتاري نیز اشاراتي دارد. در ماه مه 1618 (1027ق.)
در اشاره به دیداري که با شاه عباس داشته مينویسد: «شاه بعد از این که مرا به نشستن امر داد در باره علت سفرم و مناطقي را که سیاحت کرده ام به زبان ترکي سؤال کرد. من به اجمال به پرسش شاه پاسخ گفتم. شاه بنا به عادت آنچه را که از من مي شنید به فارسي بر میگرداند و به اطرافیان اش مي گفت... به سبب آن که من به لهجه ترکي استانبولي صحبت مي کردم شاه بعضي از حرف هاي مرا متوجه نميشد و
ناچار به تکرار جوابي که داده بودم مي شدم.»3

1. مؤلف در متن مقاله، «دولت ترک صفوي» نوشته است.
2. Viaggi di Pietro Della Vale, ed, F. Gaeta, I ( Roma, 1972), 8 3. Aynı Kaynak s. 236.