ra وندی ست از گروه ta و şu و
آ. ائلیار
ra وندی ست از گروه ta و şu و da ؛ این وندها جهت کار را در حالت « به -را -از- در-مقابل » نشان میدهند:
ad=ad-da=پدر
ad-da]-na-ra ]=به- پدر-اش. ترکی ata-sı-na
[ad-da] را اسم بگیریم به متد امروزی میتوان نوشت :ad-da]-na-ya ]
Nin-gir-su-ra برای نینگرسو. ترکی Ningersu-ya تبدیل r به y
NA ضمیر ملکی. e=خانه
e -na و e - a-na =در خانه اش- ترکی :(öz)
ev-in-də
kur-kur=سرزمین ها: در سومری با تکرار یک اسم آنرا جمع می بندند.در اینجا با تکرارkur جمع بسته شده است.
-علامت جمع دیگر ene است.
متد تکرار در زبان ترکی آذربایجان با کمی تفاوت وجود دارد:
.Vur-ha-vur düşübdü تکرار «ووروش» - افزایش ha
Yedi-yedi-di gəl اشاره به تکرار عمل خوردن
? Nə vurram-vurram elirsən اشاره به تکرار عمل «ووروش».
! Gəl-gəl eləmə تکرار گلیش.
بدون علامت جمع « تکرار و ازدیاد و شدت» منتقل میشود.
رد پای دنیای کهن:
Zəmi-zəmi dolandım کشتزارها را گشتم. با تکرار کلمه به نوعی جمع بسته شده.
Ölkə-ölkə,kəd-kəd, dolandım سرزمینها و روستاها را گشتم.
Ev-ev gəzdim خانه ها را گشتم.(خانه به خانه گشتم) .
اکنون تکرار را نه به معنای جمع بل به مفهومی نزدیک به جمع استعمال میکنیم.
ra تبدیل rə
Əsgər-(r)ə به عسکر. بخاطر تکرار، r یکبار نوشته میشود.
همینطور :
o-ra
bu-ra
ha-ra
و....
----------
e -a-ni , mu-na-du معبد( یا خانه ی) او را بنا کرد. ni ضمیر ملکی سوم شخص مفرد:
مانند : e- ani خانه ی او=خانه -اش ؛ * قلب او ga- ani؛ * مادر او ama- ani یا ama-ni
aba-nı مادر را
baba-nı بابا را
ata-nı پدر را
استعمال میکنیم.
e(vi ) ni bina (goy)du
ترکی:(onun) evi ni bina goydu (bina elədi)
e در سومری به معنی معبد-خانه ظاهرا مخفف ev کنونی ست.
binövrə-münövrə goydu
بینووره=بنا-اساس
اصطلاحی ست که بکار می بریم. مقایسه شود با جمله ی سومری .
--------
خوانش و ترجمه زبان سومری همواره از زاویه ی زبانهای اروپایی صورت گرفته است.
این زاویه نکات مثبت منفی دارد. منفی اش آن است که توان درک و خوانش درست
سومری را ندارد. از این رو Jan L.Hayes نوشته «گرامر آن برای ما خوب روشن نیست.»
لازم است آن را از زاویه ی زبانهای اورال -آلتایی خواند. به خوص کسانی که به این زبانها وارد اند.
------
در این سطور اشاره ای شد به اتصالی بودن سومری در رابطه با ترکی.
------
ادبیات: نمونه هایی از فرهنگ شفاهی ترکی آذربایجان میاورم بعد قسمتی از شعر های داستان بیل قمیش را ذکرم میکنم .
قیل قمیش به شعر سروده شده و فرم شعر ها با ادبیات شفاهی -یا شفاهی کتبی شده - ی ترکی به ویژه آذربایجان ارتباط دارد:
شعر:
از دیوان کاشغری:
اوُذيكْ ميني قُمِتّي
سَقِنج مَنْكا يُمتِّي
كُوْنكْلُومْ اَنْكارْ اَمِتتی
يوزم مَنِكْ سَرْغَرُورْ
üzik mini qomıttı
Saqınç maŋa yumıttı
Köŋlüm aŋar əmitti
Yüzüm məniŋ sarğarur
يعني : عشق مرا به جوشش واداشت
اندوه بر من روي آورد
دلم به سوي او ميل كرد
رخسارهام به زردي ميگرايد.
توضيح آنكه : دلباختگي من در مقابل معشوق, مرا به هيجان واداشت مهر من فراوان شد و دلم به سوي او گرائيد و از اين روي رخسارم زرد شد.( به نقل از ح.صدیق دوزگون)
-------
از ادبیات شفاهی تبریز:
« گلينه آيران دئمهديممن،
آيرانا دويران دئمهديممن،
ايگنه‌يه تيكن دئمهديممن
تيكنه سؤكن دئمه ديم من»
-----------
نمونه ای از نثر کتاب دده قورقود که شعر گونه است:
«ری گلگیل باشیم بختی ، ائویم تختی ،
ائودن چیخیب یوروینده سلوی بویلوم
توپوغوندا سارماشاندا قارا ساچلیم ،
قورولو یایا بنزر چاتما قاشلیم
قوشا بادام سیغمایاندا دار آغیزلیم
گوز آلماسینا بنزر آل یاناقلیم !
قاوونوم ، دیره گوم ، دوله گیم !
گؤرورموسن نلر اولدو؟....»جلیل تاری(آرازلی) مقاله : کتاب ددقورقود.
فولکلور اورمیه:
هب سنه həbsənə
هب سنه ﻫﻮي هب سنه
Həbsənə hoy Həbsənə
هب سنه ﺑﻴﺮ ﻗﻮﺷﻮدي
Həbsənə bir quşidi
ﺑﺎﻏﭽﺎﻳﺎ ﻗﻮﻧﻤﻮﺷﻮدي
baxçaya qonmuşidi
ﺑﻴﮓ اوﻏﻠﻮ ﮔﺆرﻣﻮﺷﻮدي
Bəy oğlu gurmüşidi
اوﺧﻮﻧﺎن وورﻣﻮﺷﻮدي
oxunan vurmuşidi
بی اوغلوندان ﺑﺌﺰارم
Bəyoğlundan bezâram
ﻛﺘﺎن ﻛﺆﻳﻨﻚ ﻳﺎزارم
kətan köynək yazaram
ﻛﺘﺎن ﻛﺆﻳﻨﻚ ﻣﻴﻞ ﻣﻴﻠﻲ
kətan köynək mil- mili
ﮔﻞ اوﺧﻮ ﺑﻴﺰﻳﻢ دﻳﻠﻲ
gəl oxu bizim dili
ﺑﻴﺰﻳﻢ دﻳﻞ اورﻣﻮ دﻳﻠﻲ
bizim dil Urmu dili
ادامه دارد
رد پای دنیای کهن:
Zəmi-zəmi dolandım کشتزارها را گشتم. با تکرار کلمه به نوعی جمع بسته شده.
Ölkə-ölkə,kəd-kəd, dolandım سرزمینها و روستاها را گشتم.
Ev-ev gəzdim خانه ها را گشتم.(خانه به خانه گشتم) .
اکنون تکرار را نه به معنای جمع بل به مفهومی نزدیک به جمع استعمال میکنیم.
ra تبدیل rə
Əsgər-(r)ə به عسکر. بخاطر تکرار، r یکبار نوشته میشود.
همینطور :
o-ra
bu-ra
ha-ra
و....
----------
e -a-ni , mu-na-du معبد( یا خانه ی) او را بنا کرد. ni ضمیر ملکی سوم شخص مفرد:
مانند : e- ani خانه ی او=خانه -اش ؛ * قلب او ga- ani؛ * مادر او ama- ani یا ama-ni
aba-nı مادر را
baba-nı بابا را
ata-nı پدر را
استعمال میکنیم.
e(vi ) ni bina (goy)du
ترکی:(onun) evi ni bina goydu (bina elədi)
e در سومری به معنی معبد-خانه ظاهرا مخفف ev کنونی ست.
binövrə-münövrə goydu
بینووره=بنا-اساس
اصطلاحی ست که بکار می بریم. مقایسه شود با جمله ی سومری .
--------
خوانش و ترجمه زبان سومری همواره از زاویه ی زبانهای اروپایی صورت گرفته است.
این زاویه نکات مثبت منفی دارد. منفی اش آن است که توان درک و خوانش درست
سومری را ندارد. از این رو Jan L.Hayes نوشته «گرامر آن برای ما خوب روشن نیست.»
لازم است آن را از زاویه ی زبانهای اورال -آلتایی خواند. به خوص کسانی که به این زبانها وارد اند.
------
در این سطور اشاره ای شد به اتصالی بودن سومری در رابطه با ترکی.
------
ادبیات: نمونه هایی از فرهنگ شفاهی ترکی آذربایجان میاورم بعد قسمتی از شعر های داستان بیل قمیش را ذکرم میکنم .
قیل قمیش به شعر سروده شده و فرم شعر ها با ادبیات شفاهی -یا شفاهی کتبی شده - ی ترکی به ویژه آذربایجان ارتباط دارد:
شعر:
از دیوان کاشغری:
اوُذيكْ ميني قُمِتّي
سَقِنج مَنْكا يُمتِّي
كُوْنكْلُومْ اَنْكارْ اَمِتتی
يوزم مَنِكْ سَرْغَرُورْ
üzik mini qomıttı
Saqınç maŋa yumıttı
Köŋlüm aŋar əmitti
Yüzüm məniŋ sarğarur
يعني : عشق مرا به جوشش واداشت
اندوه بر من روي آورد
دلم به سوي او ميل كرد
رخسارهام به زردي ميگرايد.
توضيح آنكه : دلباختگي من در مقابل معشوق, مرا به هيجان واداشت مهر من فراوان شد و دلم به سوي او گرائيد و از اين روي رخسارم زرد شد.( به نقل از ح.صدیق دوزگون)
-------
از ادبیات شفاهی تبریز:
« گلينه آيران دئمهديممن،
آيرانا دويران دئمهديممن،
ايگنه‌يه تيكن دئمهديممن
تيكنه سؤكن دئمه ديم من»
-----------
نمونه ای از نثر کتاب دده قورقود که شعر گونه است:
«ری گلگیل باشیم بختی ، ائویم تختی ،
ائودن چیخیب یوروینده سلوی بویلوم
توپوغوندا سارماشاندا قارا ساچلیم ،
قورولو یایا بنزر چاتما قاشلیم
قوشا بادام سیغمایاندا دار آغیزلیم
گوز آلماسینا بنزر آل یاناقلیم !
قاوونوم ، دیره گوم ، دوله گیم !
گؤرورموسن نلر اولدو؟....»جلیل تاری(آرازلی) مقاله : کتاب ددقورقود.
فولکلور اورمیه:
هب سنه həbsənə
هب سنه ﻫﻮي هب سنه
Həbsənə hoy Həbsənə
هب سنه ﺑﻴﺮ ﻗﻮﺷﻮدي
Həbsənə bir quşidi
ﺑﺎﻏﭽﺎﻳﺎ ﻗﻮﻧﻤﻮﺷﻮدي
baxçaya qonmuşidi
ﺑﻴﮓ اوﻏﻠﻮ ﮔﺆرﻣﻮﺷﻮدي
Bəy oğlu gurmüşidi
اوﺧﻮﻧﺎن وورﻣﻮﺷﻮدي
oxunan vurmuşidi
بی اوغلوندان ﺑﺌﺰارم
Bəyoğlundan bezâram
ﻛﺘﺎن ﻛﺆﻳﻨﻚ ﻳﺎزارم
kətan köynək yazaram
ﻛﺘﺎن ﻛﺆﻳﻨﻚ ﻣﻴﻞ ﻣﻴﻠﻲ
kətan köynək mil- mili
ﮔﻞ اوﺧﻮ ﺑﻴﺰﻳﻢ دﻳﻠﻲ
gəl oxu bizim dili
ﺑﻴﺰﻳﻢ دﻳﻞ اورﻣﻮ دﻳﻠﻲ
bizim dil Urmu dili
ادامه دارد