ایشان درگذشته اند و ما ایرانی

اشتباهی صورت گرفته باشد. این جور اظهار ندامت‌ها برای بعضی از فعالان سیاسی آن دوره یا پیروان دیرآمدۀ رژیم گذشته می‌تواند خوشایند باشد. ایشان به جای این حرف ها باید، در مقام مورخ، آن دوره را هم از نظر داخلی و هم از نظر بین‌المللی بازسازی می‌کردند و علل پیوستن جوانان و روشنفکران را به ایدئولوژی‌های انقلابی نشان می‌دادند. در دوره‌ای که شاه مملکت انقلابی شده بود، چه ایرادی به یک مدرس دانشگاهی می‌توان گرفت. مگر استادش فریدون آدمیت به دنبال برافتادن شاه نبود. به گمان من خانم ناطق باید به دنبال ادبیات می رفت. گویا برای تحصیل در رشتۀ ادبیات هم به فرانسه رفته بود. خانمی بیش از اندازه احساساتی بود و به قول خودش شور برش می‌داشت. شور و احساساتش را بی حساب و کتاب در تحقیق تاریخی دخالت می داد. نمی توانست هنگام داوری تاریخی به هیجانات روحی اش مهار بزند. اسناد تاریخی را نمی سنجید. منابع گوناگون را باهم مقابله نمی کرد. به اسنادی که باب میلش بود، استناد می کرد و از آن اسناد هم تا جایی که با پیشداوری هایش سازگار بودند، استفاده می کرد. سند را یک خط در میان نمی‌خوانند. مورخ باید بتواند در کار تحقیق از احساسات خود فاصله بگیرد. او زمانی که طرفدار چریک ها بود، از میرزا رضای کرمانی یک چریک فدایی ساخت. زمانی که از انقلابی گری دست کشید و به ایدۀ دموکراسی و رواداری گروید، از میرزاآقاسی یک دموکرات تمام عیار ساخت، از کسی که به قول آدمیت احدی حق نداشت به گاو او کج نگاه کند و آشکارا خود را تبعه روس می دانست و پس از مرگ محمد شاه به سفارت روس پناه برد. یا زمانی که طرفدار ملی گرایی شد و گویا به زرتشتی گری پیوست، از حافظ قرآن یک زرتشتی ناب ساخت. متاسفانه نقد تاریخی در میان ما ناشناخته است. بگذارید زمان بگذرد، شاید جوان ترها که نمی شناختندش به ارزیابی کارنامه‌ اش بپردازند. البته خانم مهربان و صمیمی بود. در مدح سجایای خوب اخلاقی اش باید نوشت. اما همه چیز را به هم درنیامیزیم. امروز ما ایرانیان بیش از هر زمان دیگری نیاز به جدیت و احساس مسئولیت داریم. درگذشت خانم ناطق که زمانی حضور فرهنگی چشمگیری در میان ایرانیان خارج داشت، غم انگیز است. یادش را گرامی بداریم!