نگاهی به فلسفه تکنولوژی در ایران

فلسفه تکنولوژی چیست؟

فلسفه تکنولوژی به تعبیری بسیار ساده و اجمالی، عبارت است از تأمل و تفکر فلسفی در باب چیستی و حقیقت تکنولوژی. به بیان دیگر، فلسفه تکنولوژی خواهان اندیشیدن و پاسخ­گویی به این پرسش است که تکنولوژی چیست و چه سرشتی دارد. در نگاه نخست و بسیار ساده­اندیشانه، به نظر می­رسد که تکنولوژی امری صرفاً علمی، فنی و تکنیکی است، امری که مستقیماً تنها به حوزه فعالیت مهندسین و صنعت­گران و نیز به نحو غیرمستقیم به سرمایه­داران و قدرت­های سیاسی، به منزله سرمایه­گذاران، مدیران و هدایت‌کنندگان فعالیت‌های صنعتی و تکنولوژیک مربوط می­شود. اما آن دسته از متفکرانی که از فلسفه تکنولوژی سخن می­­گویند در واقع، به­درستی خواهان بیان این حقیقت هستند که تکنولوژی موضوع تأمل و تفکر فلسفی نیز هست، و تکنولوژی دارای ابعاد و اوصافی است که به هیچ­وجه نمی­تواند محل امعان نظر عالمان علوم تجربی، مهندسین، صنعت­گران، سرمایه­داران، سیاستمداران، مدیران دولتی و صنعتی و اصحاب قدرت سیاسی قرار گیرد.

به هر تقدیر، در قصه ظهور و گسترش تکنولوژی مدرن، چند نکته اساسی وجود دارد که سبب ظهور فلسفه تکنولوژی شد:

1. غالباً این تلقی غلط وجود داشته و دارد که "انقلاب صنعتی" "انقلاب در صنعت" بود و ظهور تکنولوژی جدید به منزله اختراع و کاربرد پاره­ای از ابزارها و وسایل جدید در امر تولید، بهره­برداری از طبیعت، حمل و نقل، ارتباطات و... بوده است. اما برخی از متفکران غربی، هم­زمان با ظهور انقلاب صنعتی دریافتند که این انقلاب صرف انقلاب در صنعت نبود و چنین نبود که با ساخته شدن دیگ­های بخار صرفاً ابزار یا ابزارهایی جدید به ابزارهای گذشته افزوده شود؛ بلکه انقلاب صنعتی انقلاب در همه چیز بود و ظهور تکنولوژی جدید سبب تحولات بنیادین در همه حوزه­های اجتماعی، سیاسی، دینی، فلسفی، فرهنگی و... شد تا آنجا که صورت­بندی اجتماعی و تاریخی را ابتدا در جوامع غربی و سپس در کل جهان تغییر داد، و هیچ حوزه­ای از حوزه­های حیات فردی و اجتماعی، از جمله روابط خانوادگی، جنسی یا اخلاقی... نبود که تحت تأثیر و سیطره تکنولوژی قرار نگرفته باشد. به بیان دیگر، با انقلاب صنعتی و تکنولوژی مدرن "عالَمیت عالَم" تغییر کرد، کره زمین برای نخستین بار رنگ و بوی دیگری به خود گرفت و یک دوره تاریخی جدیدی در حیات بشر آغاز گردید. تأمل و تفکر در باب این دوره جدید تاریخی و این تحول در "عالَمیت عالَم" امری فنی و تکنیکی و در حوزه فعالیت مهندسین، صنعت­گران، سرمایه‌داران، مدیران دولتی یا اصحاب قدرت سیاسی نبوده، بلکه محل امعان نظر بسیاری از فیلسوفان و متفکران و در حوزه خاصی به نام فلسفه تکنولوژی بوده و هست. این متفکران و فیلسوفان هستند که می­توانند با تأملاتی نظری و فلسفی به ما بگویند که با ظهور تکنولوژی جدید چه تحولاتی در نحوه نگرش ما به جهان، معنای جهان و معنای خود انسان و زندگی و نسبت آدمی با هستی صورت پذیرفته است و فرهنگ و تمدن از تکنولوژی مدرن چه تأثیرات ژرف وجودشناختی و انسان­شناختی پذیرفته است، تأثیراتی که در هیچ­یک از تمدن­های پیشین مشاهده نمی­شود.

2. نکته دیگر اینکه علم و تکنولوژی جدید، در کنار و پابه­پای ظهور جهان­بینی عصر روشنگری شکل گرفته است. در دوران ما علم و تکنولوژی جدید همواره، از بدو تولد، مهم­ترین ابزارهای تحقق آرمان­های عصر روشنگری تلقی گشته و می­شود. آزادی انسان از هر گونه اسارت و سعادت این­جهانی وی بر روی کره خاک از بزرگترین و مهم­ترین آرمان­های عصر روشنگری بوده است. به تعبیر ساده­تر، قرار بود علم و تکنولوژی مدرن بشر را به سعادت و آزادی برساند. اما حال، این پرسش به نحو بسیار جدی وجود دارد که آیا علم و تکنولوژی جدید به­راستی توانست آزادی و سعادت راستین را برای آدمی متحقق سازد یا خود به ابزاری برای ظهور اشکال جدیدی از اسارت و سلطه بر آدمی و ظهور دردها و رنج­های تازه­ای برای وی منتهی گشته است.

تأملات در باب سرشت علم و تکنولوژی جدید و بررسی علل، عوامل و دلایلی که منجر به شکست انسان دوره جدید در نیل به آزادی و سعادت گشت و مطالعه و بررسی عوارض، تعبات و پیامدهای مخرب و ویرانگر علم و تکنولوژی جدید، همچون ماشینیسم، الیناسیون یا از خودبیگانگی، کشتارهای دسته­جمعی، نسل‌کشی‌های متعدد، جنگ­های جهانی، ساخته شدن سلاح­های هسته­ای و شکل­گیری انبارهای عظیم تسلیحات هسته­ای و لذا رویارویی بشر با خطر انهدام کامل کره زمین، ساخته شدن انواع بمب­های مختلف شیمیایی و میکربی، فجایع عظیم هیروشیما و ناکازاکی، رشد بی­سابقه و غیرقابل مهار صنعت و تکنولوژی، خطر نابودی لایه اُزن، تخریب و از بین رفتن جنگل­ها، مراتع و محیط زیست­طبیعی، برهم­ خوردن رابطه آدمی با طبیعت و تلاش بشر صرفاً به منظور بهره­برداری اقتصادی از طبیعت و عدم درک طبیعت به منزله مادر و نگاهبان حیات آدمی، آلودگی­های هوا و صوتی، ظهور بیماری­های لاعلاج جدید و انواع بیماری­های مهلک قلبی، عصبی و روانی و ... همه و همه از جمله مسائلی است که سبب ظهور پاره­ای از تأملات بسیار اساسی در حول حوش تکنولوژی در غرب گشته است.

3. نکته بسیار مهم و اساسی دیگر اینکه در ابتدا به نظر می­رسد تکنولوژی حاصل فعالیت آزادانه آدمی است. اما، امروزه تکنولوژی آنچنان بر زندگی ما سیطره یافته است که تا حدود زیادی رهایی از چارچوب­هایی که تکنولوژی برای ما هر روز بیشتر و بیشتر تعیین می­کند، دیگر امکان­پذیر نیست و این نه تکنولوزی است که تحت کنترل اراده و آگاهی ماست، بلکه کاملاً برعکس، این آگاهی و اراده آدمی است که تحت کنترل و سیطره روزافزون تکنولوزی قرار گرفته است. فهم این قدرتی که تا حدود بسیار زیادی سیطره­ناپذیر گشته و اندیشیدن در باب آن و تلاش به منزله رهایی و آزادی راستین انسان از سیطره تکنولوژی و چارچوب­های تعین­بخش آن، از جمله مواردی است که موضوع تأملات در حوزه­ای است که از آن می­توان به فلسفه تکنولوژی تعبیر کرد.

4. نکته آخر در ارتباط با ظهور حوزه­ای از تأملات تحت عنوان فلسفه تکنولوژی این است که این با مارتین هایدگر، متفکر بزرگ آلمانی در قرن بیستم است که برای نخستین­بار پرسش از چیستی و سرشت تکنولوژی جدید مطرح می­شود و بدین‌ترتیب، تکنولوژی به نحو صریح و آشکاری به منزله موضوع و متعلََّق تفکر فلسفی قرار می­گیرد و آشکارا سخن از "فلسفه تکنولوژی" به میان می­آید. قبل از هایدگر هیچ­کس صراحتاً از فلسفه تکنولوژی و پرسش از سرشت و ماهیت تکنولوژی سخن به میان نیاورده بود. اما، ضمن به رسمیت شناختن مقام هایدگر و نقش پیشتاز آن در قوام یافتن شاخه­ای مطالعاتی با عنوان فلسفه تکنولوژی، همچنین باید به این نکته توجه داشت که از همان آغاز ظهور عقلانیت مدرن توسط متفکرانی چون گالیله، دکارت و نیوتن، یعنی ظهور عقلانیتی که طبیعت را به امور محسوس و ماده و حرکت محدود کرده، وجه کمّی و محاسبه­پذیر اشیاء و پدیدارها به منزله مهم­ترین وصف آنان تلقی گشت و از همان آغاز ظهور علم و تکنولوژی مدرن که بر اساس عقلانیت جدید شکل گرفت همه متفکران بزرگ غربی، سلباً یا ایجاباً علم، تکنولوژی و تفکر علمی و تکنولوژیک را مورد تأمل قرار داده­اند. آنان چارچوب تفکر علمی و تکنولوژیک را یا به منزله اصیل­ترین صورت تفکر پذیرفته­اند و الگوهای علمی و تکنولوژیک را به مثابه صحیح­ترین الگوی معرفت و دانش تلقی کرده­­اند یا آنکه کوشیده­اند به نقد علم و تفکر تکنولوژیک جدید پرداخته، محدودیت­ها و نقصان­های آن را نشان دهند. بنابراین، در همه متفکران بزرگ غربی در دوره جدید، می­توان از نوعی فلسفه علم و فلسفه تکنولوژی ضمنی سخن گفت، هر چند که آنان صراحتاً و آشکارا از فلسفه علم یا فلسفه تکنولوژی سخن نگفته باشند. برای نمونه در مقاومت رومانتیست­هایی چون گوته، نوالیس، ریلکه یا هولدرلین در برابر تکنولوژی جدید، در انتقادات مارکس از سرمایه­داری، در نقدهای کی­یرکه­گور از تفکر علمی و ابژکتیو، در نقدهای نیچه، هوسرل یا ویتگنشتاین از فرهنگ و تمدن مدرن و ... می­توان خطوطی از نوعی فلسفه تکنولوژی را ردیابی کرد. اما این در تفکر هایدگر و در آثار برخی از متفکران بعد از او، به­خصوص در مکتب فرانکفورت و در اندیشه­های متفکرینی چون والتر بنیامین، تئودور آدورنو، هورکهایمر، مارکوزه، هابرماس و... ­ـ که جملگی نیز تحت تأثیر هایدگر بوده­اند ­­ـ است که فلسفه تکنولوژی و اندیشیدن در باب تکنولوژی جدید صراحت بیشتری یافته، بخشی از آثار آنان را به خود اختصاص می­دهد.

فلسفه تکنولوژی در ایران

واقع امر این است که ما هیچ­گاه از علم و تکنولوژی جدید، به معنای اصیل و حقیقی کلمه برخوردار نبوده­ایم، تا از فلسفه علم و فلسفه تکنولوژی برخوردار باشیم. وقتی از "فلسفه علم یا فلسفه تکنولوژی در ایران" سخن می­گوییم، دو معنا را می­توان متصور شد: الف. رشته­های تحصیلی­ایی به نام­های فلسفه علم و فلسفه تکنولوژی در ایران، ب. فهم و تلقی متفکران ایرانی از علم و تکنولوژی جدید.

فلسفه علم و فلسفه تکنولوژی نخستین­ بار، توسط دکتر سروش، در سال­های آغازین دهه شصت، آن زمان که ایشان عضو ستاد انقلاب فرهنگی بودند، شش واحد درسی تحت عنوان فلسفه علم در دروس رشته فلسفه، در مقطع کارشناسی گنجانده شد. پس از سال­ها، در همین چند سال اخیر در معدودی از مراکز دانشگاهی کشور رشته فلسفه علم در مقطع کارشناسی ارشد و در یک مورد در دوره دکتری شکل گرفته است، اما تا آنجا که بنده اطلاع دارم رشته­ای تحصیلی تحت عنوان "فلسفه تکنولوژی" در هیچ یک از مراکز دانشگاهی کشور وجود ندارد و تأسیس رشته­ای تحت این عنوان در مراکز علمی و دانشگاهی ما امری ضروری است. لیکن، در ارتباط با رشته فلسفه علم در ایران این نکته نیز قابل ذکر است که این رشته در کشور ما از تأثیرپذیری بیش از اندازه و یکسویه از سنت فلسفه­های آمپریستی، پوزیتیویستی، نئوپوزیتیویستی و تحلیلی رنج می­برد و اکثر اساتید و دانشجویان این رشته با تفسیرهای اگزیستانسیالیتی، پدیدارشناختی و تاریخی متفکران و اندیشمندان بزرگ غربی همچون نیچه، هوسرل، هایدگر، و آراء اندیشمندانی چون آدورنو، بنیامین، مارکوزه و نقادی­های متفکران پست­مدرنی چون لیوتار، دریدا و ... ناآشنا بوده، یا از توجه جدی به آنها سرباز می­زنند.

اما اگر از بعد دیگر به فلسفه تکنولوژی نگاه کنیم یعنی مرادمان از "فلسفه تکنولوژی در ایران" فهم و تلقی متفکران ایرانی از علم و تکنولوژی جدید باشد، باید عنوان کرد که از زمان رویارویی ما با فرهنگ و تمدن جدید، قطعاً به نحوی ضمنی و نااندیشیده در میان ما ایرانیان فهم و تلقی خاصی از تکنولوژی جدید وجود داشته است. برای مثال وقتی نخستین­بار صدای شلیک توپ­های کشتی­های پرتغالی در سال 1508 میلادی، یعنی همزمان با نخستین سال­های تأسیس حکومت صفویه، در خلیج فارس و در بندر هرمز (هرمزگان) شنیده شد، صدای شلیک این توپ­ها هیچ­یک از ما ایرانیان را از خواب غفلت بیدار نکرد و هیچ­کس معنا و مفهوم حقیقی شنیده شدن غرش توپ­های کشتی­های جنگی پرتغالی را به­درستی نفهمید. حتی فیلسوفان بزرگی چون میرداماد و ملاصدرا نیز با گذشت حدود یکصد سال از شنیده شدن صدای غرش توپ­های کشتی­های پرتغالی، متوجه تغییر و تحولات عالَم و ظهور قدرت­هایی جدید در جهان نگشتند و در هیچ­جای آثار آنان اشاره­ای وجود ندارد که نشان دهد آنان ظهور تحولات جدید در جهان را حتی استشمام کرده باشند. در قرون بعد، یعنی از دوره قاجار تا به امروز، که روابط ما با غربیان بیشتر و بیشتر گشته است، باز هم اکثر ما ایرانیان، از جمله رهبران دینی، فکری، اجتماعی و سیاسی جامعه، تکنولوژی جدید را به منزله مجموعه­ای از ابزارهای نوین فهمیده، تصور می­کرده و می­کنیم که فرضاً با پول نفت ظهور تکنولوژی و انقلاب صنعتی و تکنولوژیک را می­توان در ایران امکان­پذیر ساخت. اما همه تلاش­ها و آرزوهای حکومت پهلوی در جهت مدرنیزاسیون ایران و تبدیل این کشور به یک "تمدن بزرگ" آسیایی و یکی از چند قدرت بزرگ جهان و نیز تجربیات ژرف ما در دوره پس از انقلاب در جهت جبران عقب­افتادگی­ها و توسعه­نایافتگی­ها و تبدیل ایران به یک جامعه صنعتی و تکنولوژیک، نشان داد که تکنولوژی، نیرو و قدرت چموشی است که به این سهولت نمی­توان بر آن سیطره یافت و تکنولوژی به این سادگی­ها به خواست­ها، اراده­ها و آرزوهای ما تن نمی­دهد. حتی به نظر می­رسد که فاصله ما با جوامع فراصنعتی نیز روز به روز بیشتر و بیشتر می­شود و ما هنوز هم­چون چند قرن گذشته از خواب غفلت برنخاسته، به فهم عمیق و راستینی از موقعیت کنونی خویش در جهان نایل نیامده­ایم و تصور می­کنیم با رجزخوانی­های سیاسی و ایدئولوژیک می­توانیم به کسب جایگاه شایسته­ای در جهان تکنولوژیک کنونی دست یابیم.

البته، در میان روشنفکران ما همواره بحث­هایی درباره تکنولوژی و نحوه رویارویی ما با این پدیدار بزرگ تاریخی در دوره مدرن وجود داشته است. برای مثال در کتاب غربزدگی جلال آل احمد یا در آثار شریعتی مباحثی درباره تکنولوژی، ماهیت و پدیدارهای مرتبط با آن چون ماشینیسم یا الیناسیون دیده می­شود، اما این مباحث در سطح یک گفتمان جامعه­شناختی باقی مانده، تا سطح تأملات عمیق فلسفی، یعنی تأملات وجودشناختی و معرفت­شناختی، در باب تکنولوژی ارتقاء نمی­یابد. البته، می­توان، و باید، پژوهشی درباره مبانی فلسفی تأملات همه اندیشمندان ایرانی معاصر در باب تکنولوژی انجام داد. لیکن، به نظر نمی­رسد که چهره­هایی چون آل احمد و شریعتی از مبانی واضح و روشن وجودشناختی و معرفت­شناختی در حوزه تأملات پراکنده­شان در باب تکنولوژی برخوردار بوده باشند.

شاید بتوان گفت ما جدی­ترین آراء در حوزه فلسفه تکنولوژی ایرانی را می­توانیم در سخنان و آثار مرحوم فردید و دکتر داوری بیابیم. دلیل آن نیز روشن است. این دو بزرگوار تحت تأثیر بصیرت­های بنیادین هایدگر در همه عرصه­ها از جمله نقد عقلانیت، علم و تکنولوژی جدید، بازگوکننده بصیرت­های هایدگری در باب تکنولوژی نیز بوده­اند. اما در این خصوص، به یک نکته بسیار اساسی باید توجه داشت و آن اینکه نقد­های هایدگر از تکنولوژی و تفکر تکنولوژیک، تحت تأثیر قرائت مرحوم فردید و پیروان او، از جمله در آثار دکتر داوری، به خصوص در نوشته­های دهه­های پیشین ایشان، در ایران بسیار صبغه ایدئولوژیک گرفت. همان­گونه که یک بار دیگر، در مقاله­ای تحت عنوان "میراث فردید" اشاره کردم، هایدگر خطرات تکنولوژی و تفکر تکنولوژیک را به ما آموخت. با این وصف، ما نمی‌توانیم نتیجه بگیریم که تکنولوژی و توسعه تکنولوژیک یک مصیبت است. بسیاری از روشنفکران و متفکران ایرانی، از جمله مرحوم فردید و پیروانش، درک مناسبی از ضرورت توسعه تکنولوژیک نداشته و ندارند. فردید، داوری و پیروانشان صرفاً بر جنبه‌های منفی تکنولوژی دست گذاشتند و هرگز درنیافتند که دیری است كه تكنولوژی به عنصری اجتناب­ناپذیر از وضعیت ما تبدیل گشته است و اگر ملتی به قدرت تکنولوژیک دست نیابد، از صحنه تاریخ حذف خواهد شد و این خطری است که مردم و جامعه ما را تهدید می‌کند. اگر با هایدگر موافق باشیم که در دوران ما تکنولوژی یک گشتل یعنی چارچوبی است که به هر چیز نظم و انتظام می‌بخشد، باید اعتراف كنیم كه فهم فردید و پیروانش از ماهیت تكنولوژی، بسیار سوبژه­محور بوده است. هایدگری­های ایران و همه كسانی كه بصیرت­های هایدگری را در باب تكنولوژی در ایران به نحو مقلدانه‌ای بازگو كرده­اند در شكل­گیری این توهم ایرانیان كه گویی می‌توانند به دلیل دور ماندن از خطرات و آفات تکنولوژی و تفكر تكنولوژیك نسبت به قدرت تكنولوژی بی‌تفاوت باشند، سهیم هستند. فردید و پیروانش بر اساس بصیرت­های اساسی هایدگر صرفاً به نقد مدرنیته، تکنولوژی جدید غربی و پدیده مدرنیزاسیون پرداختند و در آثار آنان هیچ اثری در مورد تأکید بر ضرورت نیل به تکنولوژی دیده نمی­شود. لیكن باید توجه داشت كه نقدهای هایدگر از تكنولوژی بیشتر بر مبنای موقعیت تاریخی جوامع غربی صورت گرفته است. جوامعی که به توسعه و تکنولوژی دست یافته‌اند، حق دارند كه نگران آسیب‌ها و خطرات آن باشند. لیکن متفکران جامعه‌ای که هنوز به توسعه و تکنولوژی دست نیافته‌اند، حق ندارند، صرفاً بر آسیب‌ها و آفات توسعه و تکنولوژی دست گذارند.

به هر تقدیر، این پرسشی بسیار اساسی در حوزه فلسفه تکنولوژی است که آیا فرآیند دست­یابی به تکنولوری فرآیندی اساساً غربی است، بدین معنا که ما برای نیل به تکنولوژی گریزی جز طی کردن همان مسیری نداریم که جوامع غربی طی کرده­اند، یا آنکه ما مسیرهای متعددی برای رسیدن به تکنولوژی داریم، و فرضاً ما ایر انیان می­توانیم از مسیر خاص، بومی و محلی خود به تکنولوژی دست یابیم. همچنین، ما تجربیات کشورهایی مثل روسیه، ژاپن و در این اواخر چین را در پیش چشم داریم. آیا با تجربه این کشورهای به لحاظ جغرافیایی غیرغربی، می­توان مدعی بود که شیوه­های گوناگونی برای رسیدن به تکنولوژی وجود دارد یا باید گفته شودکه این جوامع نیز به لحاظ فلسفی، به بخشی از عالَم غربی تبدیل شده­اند، هر چند که ممکن است به لحاظ جغرافیایی یا سیاسی با جوامع غربی اختلافاتی داشته باشند.

به هر تقدیر، به گمان بنده، هر چند نیز بپذیریم فرآیند تکنولوژیک شدن ممکن است کم و بیش از نهادهای بومی و حال و هوای خاص یک جامعه اثر پذیرد لیکن ارتباط تنگاتنگی با سنت متافزیک یونانی و نهادها و مؤسسات مدنی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و تاریخی غربی دارد. برای مثال در جوامعی که هنوز با مقولات اسطوره­ای می­ا­ندیشند یا شدیداً تحت تأثیر سنت نظری عبری یا هندی هستند، در جوامعی که هنوز صورت­بندی اجتماعی جوامع قبایلی یا فئودالی وجود دارد، در جوامعی که هنوز حد لازمی از انباشت سرمایه شکل نگرفته است یا در جوامعی که هنوز مناسبات طبیعی میان نهادهای سیاسی، اقتصادی و علمی، فنی و فرهنگی وجود ندارد نمی­توان به فرآیند تکنولوژیک شدن در آنها چندان امید بست.

تصور می کنم هنوز ذهن و احساس ما ایرانیان نسبت به مسأله توسعه تکنولوژیک گیج و گنگ و اراده و عزم ملی ما در اتخاذ یک تصمیم تاریخی برای نیل به قدرت تكنولوژیک فلج است و روشنفکران سیاست‌زده و متفکران منقطع از وضعیت تاریخی ما در شکل‌گیری این شرایط بی­تقصیر نبوده و نیستند. همان­گونه که در پاسخ به پرسش پیشین اشاره کردم، متفکران و فیلسوفان ما در عدم فهم قدرت تکنولوژی و تأکید ایجابی بر اهمیت آن بسیار قصور ورزیده و می­ورزند. روشنفکران ما بیش از اندازه سیاست­زده بوده، قدرت را صرفاً در نهاد سیاست می­فهمند و اساساً به اقتدار ملی و قدرتی که تکنولوژی به یک ملت زبون می­بخشد، توجه ندارند. قدرت سیاسی نیز بیش از اندازه اسیر روزمرگی سیاسی است و تمام هم و غم آن معطوف به حفظ قدرت و حل مسائل سیاسی در معنای روزمره آن است. در یک چین فضایی که هر چند صباحی دولتی، اعم از چپ و راست، یا به­اصطلاح اصلاح­طلب یا به­اصطلاح اصول­گرا، شکل می­گیرد که آینده و فرصت­های تاریخی را در منازعات سیاسی و جناحی از دست داده، آینده را می­فروشند تا خرج زمان حال کنند و در جامعه­ای که توده­ها بی­شکل و بی­هدف هستند و نیز هیچ پیوند منطقی میان نهادهای به­اصطلاح اقتصادی، علمی و دانشگاهی و سیاسی وجود ندارد، انتظار تکنولوژیک شدن جامعه ایران سودای محالی بیش نیست.