۱۳۹۸؛ سال مرگ، بیماری، تحریم و گسترش سایه جنگ

شاملو در رسای مرگ مرتضی کیوان و غم سنگین همسرش پوری سلطانی در سال ۱۳۳۳ شعری سروده بود با این مطلع :

«سال بد، سال باد، سال اشک، سال شک

سال روزهای دراز و استقامت‌های کم

سالی که غرور گدایی کرد

سال پست

سال درد

سال اشک پوری

سال خون مرتضی»

۶۵ سال پس از سروده شدن این شعر، سال ۱۳۹۸ را شاید بتوان درست‌ترین مصداق آن یافت. سالی که با سیل و تحریم  آغاز شد، با تنش و ترور و کشتار به میانه رسید و با بیماری و مرگ به پایان رسید.

نه‌تنها ایران، که جهان در سالی که گذشت نهانی ناآرام داشت؛ از خروج بریتانیا از اتحادیه اروپا و ترک‌تازی دونالد ترامپ که دستاوردش تضعیف همگرایی جهانی و رشد ملی‌گرایی بود تا قیام خونین مردم عراق، تداوم جنگ یمن و سقوط قیمت نفت و بورس‌های جهان.

اما شاید اغراق نباشد اگر بگویم مردم ایران در این سال مصیبت‌زده‌تر از مردم دیگر نقاط جهان بودند. سال ۱۳۹۸ سال تلخی‌های بسیار و شادی‌های کم‌شمار بود.

سیل؛ مهمان ناخوانده نوروزی

هنوز چند روزی از آغاز سال ۹۸ نگذشته بود که بارش‌های سنگین سبب وقوع سیل در ۲۵ استان شد. روز پنج فروردین نخستین موج بارش‌ها و ۱۱ فروردین دومین موج اتفاق افتاد. استان‌های ایلام، کرمانشاه، لرستان، خوزستان، کردستان و فارس بیشترین خسارت‌های جانی و مالی از این سیل سهمگین متحمل شدند.

۵۰ نفر در این سیل‌ها کشته شدند و ۳۵۰۰ میلیارد تومان خسارت به بار آمد. به بسیاری از سیل‌بندها و مسیل‌ها آسیب جدی وارد شد. برخی از خانه‌ها و معابر در این مناطق آسیب‌های جدی دیدند.

وضعیت بحرانی این سیل‌ها و احتمال شکسته شدن و یا سرریز‌شدن سدها در استان خوزستان، روزهای پرالتهابی ایجاد کرد. این سیل برای نخستین بار پای حشد‌الشعبی عراق را نیز به ایران گشود. کتائب حزب‌الله، یکی از گروه‌های وابسته به سپاه قدس ایران در بسیج مردمی عراق با ادوات مهندسی در شهرهای خوزستان امدادرسانی کردند. تصاویر امدادرسانی این گروه شبه‌نظامی عراقی با واکنش‌های بسیاری همراه شد.  

حسن روحانی، رئیس‌جمهور ایران در روز ۱۸ فروردین نامه‌ای خطاب به علی خامنه‌ای نوشت و از او درخواست کرد که برای جبران خسارات سیل و بازسازی مناطق درگیر، به دولت اجازه بدهد تا از صندوق توسعه ملی برداشت کند.

خامنه‌ای که چند ماه پیش‌تر اجازه برداشت چهار میلیارد دلاری برای تزریق به سپاه و دیگر نیروهای نظامی و البته صداوسیما صادر کرده بود این بار در پاسخ به روحانی گفت که با این برداشت مخالف است چرا که «مطلعید که استفاده از صندوق توسعه ملی صرفاً در صورت مسدود بودن راه‌های دیگر ممکن است». خامنه‌ای از دولت خواست از منابع دولتی برای جبران خسارات استفاده کنند.

مخالفت خامنه‌ای با برداشت از صندوق توسعه ملی آن‌هم در سالی که دولت ایران با کسری بودجه ۱۵۰ هزار میلیارد تومانی مواجه بود سبب شد تا مناطق سیل‌زده بدون بازسازی سیل‌بندها و لایروبی مسیل‌ها وارد فصل جدید بارش‌ها در زمستان شوند. نتیجه آنکه بارش‌های بهمن‌ماه دوباره در استان‌های غربی سبب وقوع سیل، تشدید خرابی‌ها و سرگردانی بیشتر ساکنان این مناطق شد. چند روز پیش سیل بهمن‌ماه در استان‌های غربی، بارش‌ها سبب وقوع سیلی دیگر در استان سیستان و بلوچستان شده بود.

برجام؛ نفس‌های آخر

۱۸ اردیبهشت ۹۸ و در سالگرد خروج آمریکا از برجام، رئیس‌جمهور ایران اعلام کرد که دوره صبر استراتژیک به سر آمده و از این پس «اقدام متقابل» در دستور کار خواهد بود. آمریکا نیز با عدم تمدید معافیت در فروش نفت ایران اعلام کرد که خرید نفت ایرانی از سوی هر کشور، شخص و شرکتی که انجام شود با پاسخ تحریمی قاطع آمریکا مواجه خواهد شد.

خروج آمریکا از برجام در اردیبهشت ۹۷، آغاز دوره‌ای از چانه‌زنی ایران و اروپا بر سر فعال‌سازی مکانیسمی برای تضمین منافع اقتصادی ایران ذیل برجام بود. اروپا مکانیسم تبادل مالی موسوم به «اینستکس» را با هدف دور زدن تحریم‌های آمریکا طراحی کرد ولی مقام‌های وزارت خارجه و خزانه‌داری آمریکا با سفر به کشورهای اروپایی و دیدار با روسای بانک‌ها، سیاستمداران و سرمایه‌گذاران به آن‌ها هشدار دادند که اگر به دنبال راهی برای بی‌اثر کردن سیاست «فشار حداکثری» ترامپ در قبال ایران هستید، منتظر عواقب ویرانگر آن هم باشید. نتیجه آنکه ایران یک سال پس از خروج آمریکا دریافت که اروپا نمی‌تواند بدون نرمش آمریکا گره از کار فرومانده برجام بگشاید.

رویکرد جدید ایران از اردیبهشت ۹۸ در دو مسیر نمود یافت. نخست طراحی گام‌های ۶۰ روزه برای کاهش تعهدات برجامی و دومین مسیر، ناامن‌سازی مسیرها و تأمین‌کنندگان عمده انرژی در جهان.

ایران از روز ۱۸ اردیبهشت تا ۱۵ دی‌ماه ۹۸ در پنج مرحله، تعهدات برجامی خود را کاهش داد و نهایتاً در روز ۱۵ دی‌ماه اعلام کرد که دیگر هیچ تعهدی را ذیل برجام مراعات نخواهد کرد. در پاسخ به این اقدام ایران، سه کشور اروپایی عضو برجام از فعال‌سازی مکانیسم حل اختلاف و بررسی خروج احتمالی از برجام خبر دادند. بوریس جانسون نخست‌وزیر انگلیس هم پا را از این فراتر گذاشت و از امکان اجماع اروپایی‌ها برای بررسی توافق هسته‌ای مطلوب دونالد ترامپ سخن گفت.

ناامن‌سازی خلیج‌فارس؛ آغاز تنش نظامی

چهار روز پس از اعلام تغییر سیاست برجامی ایران و در روز ۲۲ اردیبهشت، چند نفت‌کش در بندر فجیره امارات هدف حملات خرابکارانه قرار گرفتند. آمریکا بلافاصله انگشت اتهام را به سمت ایران نشانه رفت. ایران انکار کرد. امارات و عربستان سعودی نیز با هدف کاستن از تنش‌ها ترجیح دادند بر شعله آتش انفجارهای فجیره ندمند. عربستان سعودی و امارات که بیشترین خسارت را از این خرابکاری متحمل شده بودند در تیرماه سال ۹۸ با انتشار گزارشی بدون نام بردن از ایران گفتند: «انفجار نفت‌کش‌ها به قایق‌های تندرو و غواصان حرفه‌ای نیاز داشته تا مین‌های مغناطیسی را به‌گونه‌ای به نفت‌کش‌ها وصل کنند که آسیب جزئی ببینند، اما غرق نشوند و چند تیم مهاجم با هماهنگی با یکدیگر این عملیات را در یک ساعت انجام داده است.»

گرچه نامی از ایران در این گزارش برده نشد ولی توصیف نحوه عملیات با امکانات و شیوه مانور نیروهای سپاه پاسداران در آب‌های خلیج‌فارس و دریای عمان مطابقت داشت.

در 24 خردادماه و در زمانی که شینزو آبه، نخست‌وزیر ژاپن برای میانجی‌گری میان ایران و آمریکا و تسلیم پیام دونالد ترامپ به رهبر ایران در تهران به سر می‌برد، دو نفت‌کش دیگر در نزدیکی مرزهای ایران در دریای عمان هدف خرابکاری قرار گرفتند. یکی از نفت‌کش‌ها متعلق به شرکتی ژاپنی بود.

مایک پمپئو، وزیر امور خارجه آمریکا این حملات را «توهین جمهوری اسلامی به نخست‌وزیر ژاپن» خواند. ایران مجدداً دست داشتن در این اقدام را رد کرد.

در روز ۳۰ خرداد، سپاه پاسداران یک پهپاد عملیاتی آمریکا را نیز بر فراز تنگه هرمز هدف قرار داد و سرنگون کرد. این نخستین برخورد مستقیم آمریکا و ایران در سال ۹۸ بود. در حالی که چهره‌های تندرو از رئیس‌جمهور آمریکا خواستند تا پاسخی شدید به این اقدام ایران بدهد، دونالد ترامپ خویشتن‌داری نشان داد.

در روز ۲۴ شهریورماه نیز چندین حمله پهپادی به تأسیسات نفتی آرامکو در عربستان، قلب انرژی جهان را نشانه گرفت. حوثی‌ها مسئولیت این حملات را به عهده گرفتند ولی دقت عملیات و استفاده از تجهیزات رادار گریز در اجرای آن سبب شد تا دوباره پای ایران به این حملات کشیده شود.

پس از این سلسله حملات، موضوع تشکیل ائتلافی بین‌المللی در خلیج‌فارس و دریای عمان با هدف تضمین امنیت خطوط انتقال انرژی برجسته‌تر شد. آمریکا از همه کشورهای جهان خواست تا به این ائتلاف بپیوندند. چند کشور به این درخواست پاسخ مثبت دادند. در مقابل، ایران این اقدام را شیوه جدید آمریکا برای گسترش حضورش در منطقه خواند و با آن مخالفت کرد. جدیت آمریکا در قبال تشکیل این ائتلاف سبب شد تا رویکرد ناامن‌سازی خلیج‌فارس که به عنوان یکی از راهبردهای ایران برای مقابله با خروج آمریکا از برجام طراحی و اجرا شده بود در شهریورماه متوقف شود.

بنزین؛ آبان خونین ۹۸

در ساعت صفر روز 24 آبان، قیمت بنزین در ایران به یک‌باره ۳۰۰ درصد افزایش یافت. این موضوع سبب خشم و اعتراض مردم ایران شد. سلسله اعتراض‌هایی در بیش از ۱۰۰ شهر ایران شکل گرفت. نیروهای نظامی و امنیتی در سه روز نخست این اعتراضات با استفاده از ادوات جنگی با مردم رودررو شدند. این اعتراضات گسترده‌ترین و خون‌بارترین اعتراضات مردمی در تاریخ جمهوری اسلامی بود.

علی خامنه‌ای مانند همیشه، سرنخ اعتراضات را در دست بیگانگان دانست. دولت ایران به مدت ۱۰ روز ارتباط اینترنتی ایران با جهان را قطع کرد تا در سکوت خبری همه امواج اعتراضی را سرکوب کند. سلسله فیلم‌ها و گزارش‌هایی که از این رویدادها به بیرون از مرزهای ایران رسید ابعاد فاجعه‌بار این سرکوب را هویدا ساخت.

جمهوری اسلامی هنوز تعداد کشته‌های این اعتراضات را اعلام نکرده است. عفو بین‌الملل تاکنون توانسته پرونده ۳۰۴ نفر از کشته‌شدگان را مستند کند. این سازمان می‌گوید آمار کشته‌ها بیش از میزان مستندنگاری شده است.

رویترز و وزارت خارجه آمریکا آمار کشته‌های این اعتراضات را بیش از ۱۵۰۰ نفر تخمین زده‌اند.

درحالی که هنوز سرنوشت کشته‌های این اعتراضات نامشخص است، دادگاه دستگیرشدگان این حوادث برگزار و برای برخی معترضین حکم اعدام صادر شده است.  

آمد نیوز و جعبه سیاه؛ ترور و ربایش

۲۲ مهرماه، صداوسیمای ایران اطلاعیه سازمان اطلاعات سپاه در مورد یکی از جنجالی‌ترین چهره‌های چند سال اخیر را پخش کرد. روح‌الله زم؛ مدیر کانال تلگرامی آمدنیوز در عراق ربوده و به ایران انتقال داده شد. کانال آمدنیوز یکی از کانال‌های پرطرفدار در فضای مجازی بود که اطلاعات محرمانه‌ای از پشت‌پرده سیاست و قدرت در ایران را افشا می‌کرد.

سپاه در بیانیه خود گفت که زم را فریفته و سپس او را به ایران هدایت کرده است. پس از اعلام این خبر، کانال آمدنیوز به تسلط این سازمان درآمد. دادگاه روح‌الله زم در بهمن‌ماه امسال و با ۱۷ مورد اتهامی آغاز شد.

یک ماه پس از دستگیری روح‌الله زم، مدیر یکی دیگر از کانال‌های افشاگر در فضای مجازی نیز در شهر استانبول ترکیه ترور شد. مسعود مولوی، مدیر رسانه «جعبه سیاه» بود که اطلاعاتی درزمینهٔ تشکیلات امنیتی ایران و برنامه‌های آن‌ها به مخاطبانش ارائه می‌کرد. به‌رغم اینکه سازمان‌های امنیتی ایران متهم به طراحی و اجزای این ترور هستند ولی ایران تاکنون واکنشی به آن نشان نداده است.

ساعت ۱ و ۲۰ دقیقه، فرودگاه بغداد

وقتی‌که حملات راکتی به پایگاه کی‌وان در عراق منجر به کشته شدن یک پیمانکار آمریکایی شد، کسی گمان نمی‌کرد سلسله حوادثی رخ دهد که در کمتر از ۱۰ روز بعد به ترور قاسم سلیمانی، فرمانده سپاه قدس منجر شود.

ساعت ۱ و ۲۰ دقیقه بامداد روز ۱۳ دی‌ماه، دو خودرو در نزدیکی فرودگاه بغداد هدف پهپادهای عملیاتی آمریکا قرار گرفتند. قاسم سلیمانی و ابو مهدی المهندس به همراه ۱۰ نفر دیگر در این حمله کشته شدند.

ترور قاسم سلیمانی، ایران و آمریکا را در آستانه جنگی تمام‌عیار قرار داد. ایران در روز ۱۸ دی‌ماه و در پاسخ به این ترور، چندین موشک به عین‌الاسد، پایگاه نظامیان آمریکا در عراق شلیک کرد. این حملات موشکی به‌رغم خرابی‌هایی که در این پایگاه ایجاد کرد، منجر به کشته شدن هیچ آمریکایی نشد. ایران پیش از وقوع این حمله، مقام‌های عراقی را در جریان قرار داده بود. خبرهایی از اطلاع‌رسانی در مورد این حمله به آمریکایی‌ها و دیگر اعضای ائتلاف ضد‌داعش در عراق هم وجود داشت که از سوی مقام‌های رسمی تائید و یا تکذیب نشد.

۷۵۲ اوکراینی؛ پرواز بی‌سرانجام

جند ساعت پس از حمله موشکی سپاه به پایگاه عین‌الاسد، پرواز شماره ۷۵۲ هواپیمایی اوکراین روی باند فرودگاه امام خمینی تهران آماده تیک‌آف شد. این هواپیما با ۱۷۶ مسافر و خدمه پنج دقیقه پس از پرواز هدف دو موشک پدافندی سپاه قرار گرفت و سرنگون شد. همه مسافران و کادر پروازی کشته شدند. بسیاری از مسافران این پرواز ایرانیانی بودند که پس از پایان تعطیلات سال نو مسیحی به کشورهای محل سکونتشان بازمی‌گشتند.

جمهوری اسلامی پس از سه روز پنهان‌کاری در صبح روز ۲۱ دی‌ماه اعلام کرد که این هواپیما با شلیک غیرعمدی موشک ساقط شده است. سردار حاجی‌زاده، فرمانده هوافضای سپاه، ساعاتی بعد در تلویزیون ظاهر شد و مسئولیت این رخداد را پذیرفت. هیچ‌کدام از عوامل این فاجعه محاکمه نشدند و ایران هنوز جعبه سیاه این پرواز را تحویل نداده است.

کرونا؛ ویروسی که با هواپیما آمد

پس از آنکه چین پذیرفت که ویروسی مرگبار از خانواده کرونا در شهر ووهان سبب بیماری و مرگ افرادی شده است، بسیاری از کشورها مقرراتی سخت‌گیرانه برای سفر به چین و ورود اتباع این کشور اتخاذ کردند. ایران که چین را متحد استراتژیک خود می‌داند بی‌توجه به این اقدامات، خطوط هوایی‌اش را فعال نگه داشت. وزیر امور خارجه ایران و دیگر مقام‌های سیاسی همبستگی خود را با چین اعلام کردند و گفتند که در این لحظات سخت کنار چینی‌ها خواهند ماند.

در روز ۳۰ بهمن، نخستین موارد کرونا در ایران به شکل رسمی اعلام و شهر قم به عنوان کانون ویروس کرونا معرفی شد.

گزارش‌های متعدد و نقل‌قول‌های متعدد مقام‌های بهداشتی و سیاسی در ایران وجود دارد که از ورود این ویروس هفته‌ها قبل از اعلام وزارت بهداشت خبر می‌دهد. دولت ایران تمامی این اخبار را نادرست می‌داند.

برای مقابله با این ویروس، پزشکان و مقام‌های وزارت بهداشت خواستار قرنطینه شهر قم شدند. مقاومت نهادهای مذهبی سبب شد تا این امر رخ ندهد و ویروس با سرعتی خیره‌کننده به دیگر نقاط ایران سرایت کند. یک ماه پس از شیوع این ویروس و در حالی که کشورهایی با وضعیت مشابه ایران قوانین قرنطینه شهرها و منع آمد‌وشد را اجرایی کرده‌اند، رئیس‌جمهوری ایران می‌گوید هیچ شهری قرنطینه نخواهد شد و مقررات منع رفت‌وآمد عملیاتی نمی‌شود.

ویروس کرونا بر اساس آماری که در آخرین روز سال ۹۸ منتشر شد، سبب مرگ ۱۲۸۴ ایرانی و آلودگی ۱۸۴۰۷ نفر شده است.

سال ۱۳۹۸، بیش از آنکه بر لب‌ها خنده بنشاند، از  چشم ایرانی‌ها اشک ستاند. سرکوب آزادی‌ها، نقض حقوق بشر، کشتار معترضان، خودسوزی سحر خدایاری ملقب به دختر آبی؛ مرگ چهره‌های محبوب مانند جمشید مشایخی و اقتصاد‌دان برجسته‌ای همچون فریبرز رئیس‌دانا، جدال‌های سیاسی حاکمان بر سر قدرت و حتی قتل میترا استاد به دست محمدعلی نجفی در این سال رخ داد.  

این سال در حالی به پایان می‌رسد که یافتن لختی آسایش و اندکی امید به اولویت همه ایرانیان بدل شده است. ایرانیان این‌چنین آغاز آخرین سال قرن ۱۴ هجری شمسی را انتظار می‌کشند.