دلیل اولین اختلاف جدی ایران و آژانس در ۵ سال اخیر چیست؟

دلیل بازگشت اختلاف میان دو طرف چیست؟

رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در گزارش دوره‌ای خود به شورای حکام آژانس که از ۳۵ کشور تشکیل شده گفته است که ایران چهار ماه است که اجازه دسترسی به دو مرکزی که بازرسان آژانس به فعالیت آنها مشکوک شده اند را نمی دهد و یک سال است که برای پاسخ به سئوالاتی که آژانس درباره ماهیت برخی از فعالیت های پیشین ایران داشته، وارد گفت و گو نمی‌شود.

این دومین بار متوالی است که مدیرکل آژانس همکاری نکردن ایران را به شورای حکام گزارش می دهد. او در گزارش سه ماه پیش همین موارد را مطرح کرده بود با این تفاوت که در آن تاریخ مراکزی که ایران اجازه دسترسی به آنها را نداده بود سه مرکز بود. یعنی در هفته های اخیر بازرسان اجازه پیدا کرده اند از یکی از مراکزی که به فعالیت آن مظنون بودند، دسترسی پیدا کنند.

نظر مدیرکل درباره اجرای برجام چیست؟

ایران در یک سال اخیر در واکنش به خروج آمریکا از برجام و بازگشت تحریم های اتمی ایالات متحده، همه تعهدات اتمی خود در توافق با قدرت های جهانی را یک به یک کنار گذاشته و اعلام کرده به جز تعهداتی که به آژانس برای بازرسی داشته به هیچکدام از مفاد برجام خود را پایبند نمی داند.

این موضوع در گزارش مدیرکل آژانس درج شده و در آن آمده است که ذخایر اورانیوم غنی شده ایران که باید حداکثر ۳۰۰ کیلوگرم باقی نگه داشته می شد، اکنون به بیش از ۱۵۰۰ کیلوگرم رسیده است. به جز افزایش ذخایر اورانیوم غنی شده، ایران زنجیره های تازه ای از ماشین های غنی سازی اورانیوم در تاسیسات اتمی نطنز نصب کرده که سرعت عملیات غنی سازی را بیشتر می کند. مدیرکل در گزارش خود رعایت نشدن مفاد برجام از سوی ایران را به ۳۵ دولت عضو شورای حکام اطلاع داده است.

حق نشر عکسEPAImage captionکاظم غریب آبادی نماینده دائم ایران در آژانس از "بی توجهی مدیرکل در درج کامل همکاری های ایران در گزارش آژانس" انتقاد کرده

چرا ایران واکنش منفی نشان داده؟

ایران می گوید در اجرای پروتکل الحاقی که تعهد این کشور بر اساس برجام است، در سال ۲۰۱۹ یعنی سال گذشته میلادی ۳۳ دسترسی تکمیلی به بازرسان آژانس داده است. دسترسی تکمیلی به معنی این است که بازرسان اجازه داشتند از محلی که جزو تاسیسات اتمی ایران نیست اما آنها به فعالیت آن مظنون هستند، با نمونه برداری محیطی یا اقدامات مشابه، مطمئن شوند که عملیاتی با اورانیوم یا مواد رادیواکتیو انجام نمی شود.

این تعداد از دسترسی تکمیلی به شکلی که ایران مایل بوده در گزارش‌های مدیرکل به شورای حکام درج نشده است. ایران در نامه ای به دبیرخانه آژانس از مدیرکل خواسته بود این میزان همکاری را در گزارش هایش بیاورد. کاظم غریب آبادی نماینده دائم جمهوری اسلامی ایران در آژانس گفته"ایران قبلاً هشدار داده بود که اگر به چنین سطحی از دسترسی های تکمیلی اذعان نشود، تصمیمات لازم را متعاقبا اتخاذ خواهد کرد".

ظاهرا معنی "تصمیمات لازم" صادر نشدن اجازه دسترسی بازرسان آژانس به دو مرکزی است که مدیرکل در گزارش اخیر خود به شورای حکام از آن ابراز نگرانی کرده است. ایالات متحده آمریکا عضو این شوراست و در صدد است که توافق برجام را به کلی از بین ببرد یا دست کم تحریم تسلیحاتی شورای امنیت علیه تهران را دائمی کند. حالا گزارش منفی مدیرکل، راه ارجاع ایران به شورای امنیت را باز می کند. آمریکا قبلا از طریق متوقف کردن معافیت برنامه های اتمی ایران از تحریم که چین، روسیه و اتحادیه اروپا شریک آن بوده اند، درصدد خارج کردن طرف های خارجی از برنامه اتمی ایران و بی اثر کردن برجام بوده است.

در صورتی که پرونده ایران مطابق میل ایالات متحده به شورای امنیت فرستاده شود، بازگشت همه تحریم های قبلی شورای امنیت و دائمی کردن تحریم تسلیحاتی امکان پذیر خواهد شد. ایران نگران است که گزارش مدیرکل و تصمیم شورای حکام، آژانس را به ابزار نابودی کامل برجام بدل کند.

حق نشر عکسAFPImage captionنسل تازه تری از ماشین های غنی سازی اورانیوم در ایران. مدیرکل آژانس می گوید ذخایر اورانیوم غنی شده ایران به پنج برابر حد پیش بینی شده در برجام رسیده

دو محلی که آژانس می گوید، کجاست؟

مراکزی که بازرسان آژانس خواستار دسترسی به آن شده بودند، تا سال گذشته خورشیدی سه مرکز بود. این محل ها به دلیل اینکه جزو تاسیسات رسمی اتمی ایران نیست اعلام نمی شود که در کدام منطقه است یا نام آن چیست اما بنیامین نتانیاهو نخست وزیر اسرائیل پیشتر به محلی به نام تورقوزآباد اشاره کرده و گفته بود ایران در آن فعالیت اتمی داشته است. یکی از محل هایی که آژانس خواستار دسترسی به آن بوده، ظاهرا ساختمانی در تورقوزآباد در حومه تهران است که گفته شده ذرات اورانیوم غنی شده هم در آن یافت شده است. دو محل دیگری که بازرسان به وجود فعالیت اتمی در آن مظنون هستند تاکنون نه از سوی آژانس اشاره شده و نه کشورهایی عضو نام آن را درز داده اند.

آیا گزارش آژانس به مسائل قدیمی هم پرداخته است؟

برای اولین بار پس از توافق برجام، مدیرکل آژانس در گزارش خود به مواردی اشاره کرده که به نظر می رسید در جریان توافق برجام حل و فصل شده باشد. این ابهامات مربوط به یک آزمایش انفجاری مربوط به بیست سال پیش و مقداری اورانیوم طبیعی مفقود شده است که ایران از سرنوشت آن اطلاعی به آژانس نداده است. بازرسان آژانس می گویند ممکن است این اورانیوم در یک تست ابتدایی که در ساخت سلاح اتمی کاربرد دارد مصرف شده باشد و آن آزمایش انفجاری هم مربوط به همین تلاش احتمالی بوده باشد. تا زمانی که ایران پاسخ صریح و کاملی به بازرسان آژانس ندهد، درباره ماهیت آزمایش انفجاری و دلیل گم شدن اورانیوم طبیعی شک و تردید وجود دارد و از دید آژانس ایران متهم به پنهانکاری و مظنون به انحراف به سوی مقاصد غیرصلح آمیز هسته ای است.

مدیرکل به جز گزارش دادن چه قدرت دیگری دارد؟

وظیفه مدیرکل آژانس بین المللی انرژی اتمی به روز نگه داشتن اعضای شورای حکام درباره فعالیت هسته ای اعضا از جمله ایران است و برای اینکه در برابر یک کشور عضو چه تصمیمی بگیرد قدرت ندارد. این وظیفه ای است که به شورای حکام آژانس محول شده است.

آیا اعضای شورای حکام در برابر ایران متحد هستند؟

به جز آمریکا، سه کشور اروپایی بریتانیا، فرانسه و آلمان و البته چین و روسیه یعنی کشورهای ۱+۴ هم در شورای حکام عضویت دارند. بر خلاف آمریکا که در تلاش است از طریق آژانس ایران را به شورای امنیت ارجاع دهد و سپس برجام را به طور کامل نامعتبر کند، کشورهای ۱+۴ هرکدام به دلیل منافع خودشان تمایل ندارند که چنین اجازه ای به آمریکا بدهند اما در عین حال بی تفاوتی در برابر ابراز نگرانی مدیرکل هم امکان پذیر نیست.

در چنین موقعیتی، سه کشور اروپایی تصمیم گرفتند که در قطعنامه مشترکی از ایران بخواهند به خواسته های مدیرکل عمل کند و در کنار آنها چین در نامه ای به آژانس خواستار ادامه مشارکت در برنامه اتمی ایران شده و روسیه هم گفته مخالف ارجاع موضوع به شورای امنیت است.