پروژه «راه توسعه» عراق؛ چالش یا فرصت برای ایران؟

دو دهه پس از سقوط صدام حسین، دولت عراق هنوز نتوانسته است بطور کامل ثبات و امنیت را در این کشور برقرار کند. با وجود این که در دو سال گذشته عراق از افزایش قیمت نفت، بیش از ۲۰۰ میلیارد دلار درآمد کسب کرده، اما هنوز پروژه‌های زیربنایی این کشور در بخش زیر ساختار ارتباطی و انرژی با چالش‌های زیادی روبرو هستند.

کریدورهای ترانزیتی یکی از ابزارهای مهم در ایجاد ثبات و امنیت منطقه‌ای هستند و از این جهت دولت عراق در تلاش است، پس از تنش‌زدایی در روابط ایران با عربستان سعودی، از پروژه‌های ترانزیتی بهره گیرد تا بغداد به جای محل رقابت و تنش، به نقطه همگرایی منطقه‌ای تبدیل شود.

مسیر ترانزیتی «راه توسعه»

بغداد در نظر دارد با سرمایه‌گذاری هنگفت برای توسعه جنوب این کشور، که بیش از ۹۰ درصد در تولید ناخالص داخلی این کشور سهم دارد، به سرعت بندر فاو را به قطبی اقتصادی-ترانزیتی در خاورمیانه تبدیل کند.

سرمایه گذاری عراق برای بازسازی بندر فاو، اتصال راه‌آهن عراق-ترکیه و کانال خشک، بخشی از ابر پروژه ۱۷ میلیارد دلاری راه توسعه است؛ تکمیل پروژه «راه توسعه» می‌تواند عراق را به شریک زمینی-دریایی چین در ابر پروژه یک جاده، یک کمربند تبدیل کند.

پروژه «راه توسعه» شامل دو مسیر زمینی خودرویی و راه‌آهن به طول ۱۲۰۰ کیلومتر است که جنوب ترکیه را از نقطه مرزی فیش‌خابور کردستان عراق از طریق بصره - بندر فاو، به جنوب این کشور و خلیج فارس متصل می‌کند. این نزدیک‌ترین و سریع‌ترین مسیر اتصال اروپا به خلیج‌فارس خواهد بود که از خاک ترکیه و عراق می‌گذرد.

 

امضای یادداشت تفاهم چهار کشور برای پروژه «راه توسعه»

در جریان سفر رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه، به بغداد، مقامات چهار کشور عراق، ترکیه، امارات و قطر یادداشت تفاهمی برای ساخت مسیر ترانزیتی «راه توسعه» امضا کردند. به گفته عبدالقادر اورال اوغلوو، وزیر حمل و نقل و زیرساختار ترکیه، تکمیل پروژه «راه توسعه»، روند حمل و نقل کالا را ۲۵ روز کاهش می‌دهد.

در شرایط فعلی مدت زمان حرکت کشتی‌های عبوری از کانال سوئز ۳۵ روز و از جنوب آفریقا بیش از ۴۵ روز طول می‌کشد، اما اگر پروژه «راه توسعه» تکمیل شود، این مدت زمان به ۲۵ روز کاهش خواهد یافت.

 

نگاه ایران به مسیر ترانزیتی «راه توسعه»

بهره‌گیری از موقعیت جغرافیایی و زیر ساختار ارتباطی ایران در پروژه‌های ترانزیتی منطقه در ظاهر یکی از اولویت‌های جمهوری اسلامی در چهار دهه گذشته بوده است. هر چند در عمل تهران در پروژه‌های ترانزیتی منطقه عملکرد چشمگیری نداشته است.

ایران در کریدور شمال جنوب حضور دارد، هر چند این پروژه تکمیل نشده است. مسیر ترانزیتی «راه توسعه» به عنوان یکی از پروژه‌هایی که می‌تواند رقیب کریدور شمال جنوب شود، مورد بحث قرار گرفته است. حمایت آمریکا از این پروژه که دلیل آن کاهش نفوذ ایران در عراق و کمک به اقتصاد عراق است، باعث شده تا جمهوری اسلامی ایران با شک و تردید به این پروژه ترانزیتی نگاه کند و از ابزارهای موجود برای ایجاد وقفه در تکمیل آن بهره گیرد.

از منظر ایران، اجرایی شدن مسیر ترانزیتی «راه توسعه» با مشارکت دولت و شرکت‌های ترک فرصت مناسبی برای تقویت روابط اقتصادی و سیاسی عراق و ترکیه و در کل افزایش نفوذ آنکارا در عراق و به طبع آن، کاهش نفوذ ایران در سیاست داخلی و خارجی عراق خواهد بود.

از منظر اقتصادی مسیر ترانزیتی «راه توسعه» می‌تواند باعث انحراف تجارت و حمل‌ونقل از مسیرهایی که در خدمت منافع ایران هستند شود، و بطور مستقیم بر اقتصاد ایران تاثیر منفی بگذارد.

مسیر پروژه ۱۲۰۰ کیلومتر است و با توجه به شرایط شکننده امنیتی عراق، احتمال حملات گروه‌هایی مانند داعش در مسیر این پروژه زیاد است.

چالش‌ها و فرصت‌ها برای ایران

به رغم وجود چالش‌های متعدد برای ایران پس از اجرایی شدن مسیر ترانزیتی «راه توسعه»، اگر ایران بتواند با عراق و ترکیه در این پروژه همکاری داشته باشد، اتصال احتمالی ایران به این کریدور تجاری جدید، مزایای اقتصادی زیادی برای تهران به همراه خواهد داشت.

اجرای این پروژه همچنین می‌تواند ارتباط منطقه‌ای و یکپارچگی اقتصادی را تقویت کند. تقویت همکاری منطقه‌ای می‌تواند فرصت‌های جدیدی را برای تعامل اقتصادی ایران با همسایگان خود ایجاد کند.

ایران بر تسریع ساخت راه‌آهن شلمچه - بصره برای افزایش تجارت با عراق و ارتقای موقعیت خود به عنوان مرکز تجارت ترانزیتی، گذرگاه‌های مسافری و حمل و نقل کالا از بنادر این کشور فشار می‌آورد. به همین دلیل، باور عمومی بر این است که ایران نمی‌خواهد پروژه بزرگ فاو موفق شود، چون بنادر ایران را تهدید می‌کند. از قضا، شورای وزیران عراق اخیراً با تسریع در اتصال ریلی شلمچه و بصره موافقت کرده و دستورالعمل‌هایی را برای رفع تمام موانعی که می‌تواند پروژه را به تاخیر بیندازد، صادر کرده است.

توجه به این نکته ضروری است که در حالی که برخی از نیروهای سیاسی عراقی طرفدار ایران، از تلاش‌های دولت نخست‌وزیر عراق در مورد پروژه «راه توسعه» حمایت می‌کنند، برخی دیگر از احزاب به این پروژه حمله کرده و آن را برای جلوگیری از اتصال عراق به ابتکار کمربند و جاده چین می‌دانند.

کریدور شمال – جنوب

کریدور شمال – جنوب، ابتدا به دلیل اراده و عزم روسیه، ایران و هند در سال ۲۰۰۰ میلادی به منظور ایجاد گذرگاه حمل و نقل بار تاسیس شد. در سال‌های بعد، کشورهای دیگری هم به این مسیر ترانزیتی پیوستند.

انگیزه اصلی سایر کشورها برای پیوستن به این کریدور این بود که مسیرهای متداول برای ارسال کالا از هند به سمت سن پترزبورگ روسیه که از کانال سوئز عبور می‌کند، بسیار طولانی و تقریباً ۱۴ هزار و ۵۰۰ کیلومتر است. اما با بهره‌گیری از کریدور شمال جنوب، مسیر کوتاه‌تری برای ارسال کالا بوجود می‌آید. استفاده از مسیر جدید به طول هفت هزار و ۲۰۰ کیلومتر، باعث کاهش ۴۰ درصدی زمان ترانزیت و ۳۰ درصدی هزینه‌های حمل و نقل می‌شود.

منبع تصویر،IRNA

باید در نظر داشت که ایران نتوانسته است پروژه راه آهن آستارا - رشت را به بهره‌برداری برساند تا آخرین حلقه کریدور شمال- جنوب تکمیل شود.

طبق توافق تهران و مسکو قرار شده است تا این خط آهن با سرمایه‌گذاری روس‌ها به بهره‌برداری برسد. البته این پروژه تاکنون پیشرفت محسوسی نداشته است و اخبار متعددی در مورد تردید روسیه برای سرمایه‌گذاری در این پروژه ریلی منتشر شده است.

 

تفاوت سرمایه‌گذاری چین در ایران و عراق

خبرگزاری تسنیم ایران می‌گوید، بررسی آمارهای سرمایه‌گذاری خارجی نشان می‌دهد، چین تا بهمن سال ۱۴۰۱ حدود ۲۲۰ میلیون دلار در ایران سرمایه‌گذاری کرده و این میزان در بهمن ۱۴۰۲ به حدود یک میلیارد و ۹۹۰ میلیون دلار رسید. این در حالی‌ است که ادعا می‌شود دولت سیزدهم، وارد فاز عملیاتی قرارداد ۲۵ ساله ایران و چین شده است، اما سرمایه‌گذاری چین در قالب این همکاری هنوز در حد مطلوب ایران نیست.

تا سال ۲۰۲۳، چین بیش از ۳۴/۲ میلیارد دلار در پروژه‌های مختلف عراق سرمایه‌گذاری کرده است. این سرمایه‌گذاری‌ها شامل ۴۱ پروژه متمرکز در بخش انرژی عراق است که ۳۱ مورد فقط در بخش صنعت نفت عراق بوده است.

پروژه «راه توسعه» عراق برای تکمیل شدن به همکاری شرکای منطقه‌ای و قدرت‌های جهانی نیازمند است. در شرایط فعلی و تداوم تحریم‌ها، ایران نمی‌تواند نقش مهمی در این پروژه ایفا کند.

همه پروژه‌های ترانزیتی با دو چالش بسیار مهم روبرو هستند، جغرافیا و تامین منابع مالی لازم. عراق توانسته است شرایط حضور منابع مالی قطر و امارات را در این پروژه فراهم کند، اما منابع مالی این دو کشور برای تکمیل این پروژه ناکافی هستند. حضور کشورها و شرکت‌های غربی و موسسات مالی غرب برای تامین منابع مالی مورد نیاز است.

در حال حاضر کریدور شمال جنوب به بهره‌برداری نرسیده است، و سهم ایران در پروژه راه ابریشم چین هم روز به روز کم می‌شود. همزمان سرمایه‌گذاری چین در کشورهای همسایه ایران افزایش پیدا می‌کند. کاهش ریسک امنیت در عراق، در کنار تامین منابع مالی مورد نیاز می‌تواند شانس اجرایی شدن پروژه «راه توسعه» را افزایش دهد. اما عراق راه درازی برای اجرایی کردن پروژه پیش‌رو دارد.

از طرف دیگر فارع از مشکلات متعدد عراق برای اجرای این پروژه، نقش ایران در پروژه‌های ترانزیتی منطقه در حال کاهش است و این به معنای کاهش موقعیت و سهم ایران در معادلات منطقه‌ای و از دست رفتن فرصت‌ها برای این کشور است.