کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، محصول تحولات و نیازهای اجتماعی، فرهنگی و هنری دهه چهل در ایران بود و به انگیزۀ جبران فقر شدید در حوزه ادبیات و هنر و تولیدات فرهنگی کودکان و نوجوانان ایرانی، تاسیس شد.
تا پیش از تاسیس کانون، ادبیات کودک و نوجوان در ایران چندان مطرح نبود. با راه‌اندازی کانون، بسیاری از نویسندگان، شاعران و هنرمندان سرشناس ایران در رشته‌های مختلف به همکاری دعوت شدند و حاصل این همکاری‌ها، تولید و انتشار مجموعه عظیمی از کتاب ها، فیلم های کوتاه، انیمیشن و نوارهای شعر و قصه و موسیقی برای گروه‌های سنی مختلف بود.
غلامرضا امامی، نویسنده کتابهای کودکان و از نخستین مدیران بخش انتشارات کانون، درباره ضرورت شکل گیری کانون به بی‌بی‌سی فارسی می گوید: "تعلیم و تربیت رسمى بر عهده وزارت فرهنگ زمان بود. بی شک آموزش و پرورش خشکِ کودکان و نوجوانان نمى توانست پاسخگوى نیازهاى فکرى و هنرى زمانه باشد. در دنیاى نو، نیازهاى نو در اندیشه و دل نسل نو سر برکشیده از این رو بر پایه این نیازها و توجه به اوقات فراغت این نهاد شکل گرفت."
کتابخانه های ثابت و سیار
تا قبل از بوجود آمدن کانون، چیزی به نام کتابخانۀ کودک در ایران وجود نداشت. کتابخانه های کانون به عنوان رکن اساسی کـانـون، تنها محلی برای مطالعه و یا امانت گرفتن کتاب نبود بلکه به مثابه مکانی برای آموزش و تربیت فرهنگ کودک و نوجوان به وجود آمد که فعالیت های فرهنگی و هنری متنوعی از جمله داستان نویسی، فیلمسازی، تئاتر عروسکی، موسیقی و کتابخوانی در آن مستتر بود که محیط کتابخانه را به مکانی جذاب و دلپذیر برای کودکان تبدیل کرده بود.
به گفته غلامرضا امامی "کودکان عضو کانون با شور و شوق به کتابخانه ها روى می آوردند. آنها تنها کتاب نمى خواندند بلکه همچنین همراه با مربیان کاردان و شایسته نقاشى مى کشیدند و قصه خوانى، موسیقى و نمایش نیز جزو برنامه کتابخانه ها بود. هر که ذوقى داشت بى هیچ سد و بندى مى توانست در این مراکز فرهنگى حضور یابد و رایگان از خدمات این مراکز بهره مند شود. بسیارى از کودکان و نوجوانان عضو کتابخانه ها، سالهاى بعد در شمار برجسته ترین هنرمندان میهن ما به حساب آمده اند."
لیلی امیر ارجمند (راست) نخستین مدیر کانون در کنار فرح پهلوی
نخستین کتابخانه کانون در فضای پارک فرح (پارک لاله) تهران گشوده شد و به دنبال آن دومین کتابخانه کودک و نوجوان در باغشاه تهران (میدان حر) در انباری یک مدرسه کار خود را آغاز کرد.
پس از آن، مسئولان کانون به فکر ایجاد کتابخانه های دیگر در تهران و شهرستانها و نقاط محروم افتادند و در فاصله زمانی کوتاهی، صدها کتابخانه کانون در اقصی نقاط کشور سر برآوردند و به مرکز فعالیت های فکری و ذوقی کودکان و نوجوانان تبدیل شدند.
علاوه بر تاسیس کتابخانه های شهری، یکی دیگر از ابتکارات کانون، ایجاد کتابخانه های سیار برای مناطق روستایی و محروم بود. غلامرضا امامی، در این مورد می گوید: " به یاد مى آورم در روستاهایى که وسایل حمل و نقل نبود و جاده ها ناهموار، صندوق کتابها بر پشت قاطرها حمل مى شد و در اختیار نونهالان روستایی قرار مى گرفت."
امامی در مورد منحصر بفرد بودن کتابخانه های کانون می گوید: "من که بیش از ۳۰ سال در اروپا زیسته‌ام و بسیاری از کتابخانه‌های کشورهای جهان را دیده‌ام، به جرئت می‌توانم بگویم همانند کتابخانه‌های کانون را در هیچ کجا نیافته‌ام. مثلا در شهر رم تنها یک کتابخانه کودک است، اما کتابخانه‌های کانون جایی برای نقاشی، فیلمسازی، موسیقی، داستان‌سرایی و بسیاری از هنرهای دیگر است."
کتاب برای کودکان
اگرچه تأسیس و راه اندازی کتابخانه ها، رکن اساسی کانون بود اما کتاب های مناسب برای کودکان در زبان فارسی آنقدر نبود که شوق مطالعه را در آنها برانگیزد. به همین دلیل فیروز شیروانلو، نخستین مدیر انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، با دعوت از نویسندگان و شاعران با گرایش های فکری و ادبی مختلف، برنامه منظمی را برای تولید و انتشار آثار مناسب برای کودکان و نوجوانان را در کانون آغاز کرد.
غلامرضا امامی که در سال ۱۳۵۰ به دعوت سیروس طاهباز به عنوان ویراستار به جمع یاران کانون پیوست و پس از آن، مسئولیت انتشارات به او سپرده شد، درباره بخش انتشارات کانون می گوید: "کانون، کتاب هایى را نشر مى داد که هدفش نمونه سازى بود و هم از جهت ویرایش محتوى و هم از جهت فرم و نقاشى کتاب، الگو بود. از آنجا که کارى تازه بود، بسیارى از نویسندگان، تصویرگران و مترجمان به جمع ما پیوستند و کتاب هایى را آفریدند که با استقبال فراوان خوانندگان ایرانى رویارو شد و در سطح جهانى هم بازتابى شایسته یافت."
به گفتۀ آقای امامی، کتابهاى کانون جوایز بسیارى از نمایشگاه هاى کتابهاى کودکان چون"بولونیا"،"براتیسلاوا" و "زاین" گرفت و طرحى نو در زمینه ادبیات کودکان و نوجوانان درانداخت.
با شکل گیری بخش انتشارات کانون بود که جریان نویسندگی برای کودکان و نوجوانان در ایران از سال‌های دهه چهل رسمیت یافت. اگرچه بیشتر آثار تولید شده به وسیله نویسندگان و شاعران در کانون رنگ و بوی سیاسی داشت و بیشتر برای مخاطبان بزرگسال نوشته می شد. یکی از مهمترین کتاب های کودک که در این دوره در کانون منتشر شد، قصه "ماهی سیاه کوچولو" صمد بهرنگی بود که نشان دهنده افکار سیاسی و انقلابی این نویسنده و آموزگار روستاهای دوردست آذربایجان بود.
به نوشتۀ گروهی از محققان، "نحوه ارائه کتاب کودک و نوجوان در ایران (به شکل کانون) به هیچ وجه سابقه نداشت و کانون برای نخستین بار اهمیت صفحه آرایی، تصویرگری، چاپ و قطع مناسب را با الگوهای محلی به ناشران ایرانی آموخت.
تاثیر کتابهای کانون بر تولیدات سایر ناشران، آنچنان بود که تا مدتها قطع خشتی کتابهای کودکان به "قطع کانونی" شهرت داشت.
__________________________________________________________________
سالشمار کانون
۱۳۴۴. تاسیس کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان با مدیریت لیلی امیر ارجمند.
۱۳۴۵. ایجاد بخش انتشارات کانون زیر نظر فیروز شیروانلو.
۱۳۴۹. تاسیس مرکز سینمایی کانون برای تولید فیلم های کودکان.
۱۳۴۵- برگزاری فستیوال فیلم های کودکان و نوجوانان.
۱۳۴۹. تولید فیلم کوتاه نان و کوچه ساخته عباس کیارستمی به عنوان نخستین محصول سینمایی کانون.
۱۳۵۰ احمدرضا احمدی، بخش تازه‌ای را در کانون با عنوان «مرکز تهیۀ نوار و صفحه برای کودکان و نوجوانان» ایجاد کرد.
۱۳۵۰ آغاز به کار مرکز تولید تئاتر و تئاتر عروسکی کانون.
۱۳۶۸ نمایش فیلم باشو غریبه کوچک بیضایی بعد از ۴ سال توقیف.
۱۳۶۴. جایزه بالن طلایی جشنواره سه قاره نانت برای فیلم دونده از امیر نادری.
۱۳۶۵. فیلم خانه دوست کجاست عباس کیارستمی برندۀ پلنگ برنزی جشنواره لوکارنو.
۱۳۷۶. انتخاب فیلم بچه های آسمان مجید مجیدی به‌عنوان یکی از ۵ نامزد نهایی جایزه بهترین فیلم خارجی در اسکار.
__________________________________________________________________
سینمای کودک
تاسیس مرکز سینمایی کانون در سال ۱۳۴۹، یکی از اقدامات مهم این مرکز در زمینه تولیدات فرهنگی و هنری و تهیه فیلم های آموزشی و تفریحی مناسب بـرای کودکان و نوجوانان بود. کانون، نه تنها تهیه کنندۀ بسیاری از فیلم های مربوط به کودکان بود بلکه با راه اندازی کلاس های آموزش فیلمسازی در تهران و شهرستانها، عملا به تربیت فیلمسازان جوان همت گماشت و نقش موثری در رشد صنعت و هنر سینما در سرتاسر ایران برعهده گرفت.
ساز دهنی، ساخته امیر نادری از مهمترین فیلمهای کودکان در ایران است
غلامرضا امامی در مورد فعالیت مرکز سینمایی کانون می گوید: "در زمینه ساخت فیلم براى کودکان هم کانون توفیق فراوانى یافت. بسیارى از کارگردانان نامى، نخستین تجربه خویش را در ساخت فیلم ها از کانون آغاز کردند، با دستى خالى اما همتى بلند. کسانى چون بهرام بیضایى، عباس کیارستمى، امیر نادرى، فرشید مثقالى، نورالدین زرین کلک و دیگران."
در فاصله بین ۱۳۴۹ تا ۱۳۵۷، بیش از صد فیلم انیمیشن و زنده در کانون برای کودکان و نوجوانان تولید شد که خیلی از آنها امروز از فیلم های مهم سینمای کودکان در ایران به شمار می روند.
کارگردان هایی مثل کیارستمی و بیضایی بعد از انقلاب نیز به همکاری خود با کانون ادامه دادند.
فیلم های "خانه دوست کجاست"، "اولی ها" و "مشق شب" به کارگردانی کیارستمی و "باشو غریبه کوچک" به کارگردانی بهرام بیضایی، "دونده" به کارگردانی امیر نادری و "بچه های آسمان" به کارگردانی مجید مجیدی از فیلم های مهم سینمای ایران است که بعد از انقلاب در کانون تولید شدند و در عرصه های جهانی هم موفق بودند.
دوران طلایی انیمیشن
یکی از بخش های فعال کانون در طی پنجاه سال فعالیت این مرکز، بخش انیمیشن آن بوده است که توسط "نورالدین زرین کلک" تاسیس شد. در این بخش بود که نقاشان، گرافیست ها و انیماتورهای سرشناسی مثل مرتضی ممیز، زرین کلک، مثقالی و علی اکبر صادقی، دست به آفرینش فیلمهای انیمشین کوتاه . خلاقانه‌ای زدند که هنوز از آثار ارزشمند انیمشین تولید شده در ایران به شمار می روند.
فاطمه شکیب، استاد و رئیس دپارتمان انیمیشن دانشکده سینما و تئاتر دانشگاه هنر در مورد نقش کانون در معرفی و تحول انیمیشن در ایران به بی‌بی‌سی می گوید: "این نقش(در آغاز) به نوعی نقش کلیدی و اصلی است. اگرچه انیمیشن در کانون آغاز نشد، اما در کانون سازمان و پر و بال یافت و در زمان کوتاهی تبدیل به یک جریان شد که اکنون هم از آن به عنوان "دوران طلایی" انیمیشن ایران یاد می شود."
به گفته او "پیش از انقلاب اسلامی که انیمیشن تلویزیونی و تولید انبوه وجود نداشت، کانون متولی انیمیشن های کوتاه هنری، جشنوارهای و تجارب شخصی بود و آثار تولید شده در این زمان بعضاً توسط پیشکسوتان و استادان انیمیشن مانند علی اکبر صادقی و نورالدین زرین کلک و فرشید مثقالی به موفقیت های جهانی دست یافتند."
خانم شکیب در مورد وضعیت بخش انیمیشن کانون در بعد از انقلاب می گوید: "پس از پیروزی انقلاب و با افت و خیزهایی، کانون به نقش حمایتی خود در تولید انیمیشن آموزشی و با تاکید بر مخاطبان کودک و نوجوان ادامه داد اگرچه که اتفاقات سیاسی، فرهنگی و اجتماعی رخ داده به معنای آن بود که آزادی و اختیاری که هنرمندان در گذشته برای تجربه و خلق آثار خود داشتند، جایش را به کنترل بیشتر و معیارهای سخت تر کاری برای هنرمندان داد. اما نهایتا حتی بعد از انقلاب و بخصوص در دهه اول که هیچ کجا متولی یا علاقمند تولید انیمیشن نبود، کانون هنوز به شکل محدود انیمیشن تجربی تولید می کرد."
موسیقی و صدای شاعران
در سال ۱۳۵۰ احمدرضا احمدی، بخش تازه‌ای را در کانون با عنوان "مرکز تهیۀ نوار و صفحه برای کودکان و نوجوانان" ایجاد کرد. با مدیریت احمدی و زیر نظر او در این مرکز، مجموعه‌ای غنی از صدای شاعران معاصر ایرانی، نوارهای قصه برای کودکان، نوارهای زندگی و آثار موسیقیدانان جهان و آوازهای محلی و فولکلوریک ایران تهیه و منتشر شد.
تدوین ردیف موسیقی ایرانی، آوازهای محمدرضا شجریان، شعرخوانی (شعر نو و کهن) و ضبط صدای شاعران مهم (با آثاری از نیما یوشیج، احمد شاملو، مهدی اخوان ثالث، هوشنگ ابتهاج، نادر نادرپور، فروغ فرخزاد، یدالله رؤیایی، نصرت رحمانی و...) از جمله تولیدات کانون در دوران قبل از انقلاب بود که تحت سرپرستی احمدرضا احمدی انجام شده است.
____________________________________
ده اثر شاخص از انتشارات کانون
۱- ماهی سیاه کوچولو. ۱۳۴۶. کتاب برگزیدۀ کودک در سال ۱۳۴۷ و برندۀ جایزۀ ششمین نمایشگاه کتاب کودک در بولونیای ایتالیا و جایزهٔ بی‌ینال براتیسلاوای چک‌اسلواکی در سال ۱۳۶۹. این کتاب به بسیاری از زبان‌های دنیا ترجمه شده‌است.
۲- توکایی در قفس. نیما یوشیج. نقاشی بهمن دادخواه. ۱۳۵۰
۳- رباعیات خیام. با صدای احمد شاملو و آواز محمدرضا شجریان و موسیقی فریدون شهبازیان. صفحه و نوار کاست. ۱۳۵۱
۴- حقیقت و مرد دانا. بهرام بیضایی. نقاشی مرتضی ممیز. ۱۳۵۱
۵- کوتی و موتی. نوشته: بیٓژن مفید. موسیقی متن: کامبیز روشن‌روان. با صدای: رضا رویگری، بهمن مفید و رضا ژیان. صفحه و نوار کاست. ۱۳۵۳
۶- گمشدۀ لب دریا. غلامحسین ساعدی. نقاشی زمان زمانی. ۱۳۴۸
۷- کلاغ ها. نادر ابراهیمی. نقاشی نورالدین زرین کلک. ۱۳۴۸
۸- هفاایستوس. بهمن فرسی. نقاشی بهمن دادخواه. ۱۳۵۲
۹- من حرفی دارم که فقط شما بچه‌ها باور می‌کنید. احمدرضا احمدی. نقاشی عباس کیارستمی. ۱۳۴۸
۱۰- شعرهای فروغ فرخزاد با صدای فروغ. صفحه و نوار کاست. ۱۳۵۶
__________________________________________________________________
کانون پس از انقلاب
کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان از جمله نهادهای فرهنگی بود که پس از انقلاب منحل نشد و بر اساس سیاست های فرهنگی حکومت جدید به فعالیت خود ادامه داد.
کانون در حال حاضر ۸۵۰ مرکز فرهنگی در ایران دارد
بر اساس جلسه ۳۱ اردیبهشت ۱۳۵۹ شورای انقلاب، اساسنامه کانون با تغییراتی تصویب شد و به صورت یک شرکت دولتی، ابتدا نظارت آن به وزارت فرهنگ و آموزش عالی و سپس به وزارت آموزش و پرورش سپرده شد.
غلامرضا امامی که پس از انقلاب نیز تا سال ۱۳۵۹ به عنوان مدیر انتشارات در کانون فعالیت داشت در مورد ادامه فعالیت کانون در دوران پس از انقلاب می گوید: "بعد از انقلاب من مدت یک سال در کانون بودم و سعی کردم همه کارکنان کانون را نگه دارم و با حمایت آقای (هاشم) صباغیان، معاون آقای بازرگان نگذاشتیم کانون تعطیل شود. بعد از انقلاب در واقع دو دسته از افراد کانون تصفیه شدند: آنها که مامور مستقیم ساواک بودند و آنها که دزدی کرده بودند. اما بعد از مدتی گروهى به کانون آمدند که حداقل با هنر و ادبیات کانون بیگانه بودند."
به اعتقاد امامی، داورى درباره اوضاع فعلى کانون، بر عهدۀ کسانى است که در آن جا هستند و نیز کودکان و نوجوانانى که اکنون عضو کتابخانه ها به شمار مى آیند: "اما باید بگویم که ما در آن زمان به کیفیت مى اندیشیدیم اما این روزها به قول "رنه گنون"، سیطره کمیت بر همه جا سایه افکنده است."
اما فاطمه شکیب، معتقد است که مقایسه عملکرد کانون، قبل و بعد از انقلاب، بدلیل شرایط کاملا متفاوت، نمی تواند کار منصفانه و دقیقی باشد.
او می گوید: "مطمئنا کانون بعد از انقلاب رشد فراوان کرده و دامنه و عمق خدمات خود را با توجه به رشد بی سابقه جمعیت بیشتر از قبل از انقلاب گسترانده اما مدیریت دولتی و به نوعی آمرانه در مسائل فرهنگی، آفت های خود را همه عرصه ها منجمله کانون داشته است."
با این حال به رغم همه انتقادهایی که در مورد سیاستهای فرهنگی فعلی کانون و عملکرد آن در سال های بعد از انقلاب وجود دارد، جای تردید نیست که این سازمان، امروز از طریق بیش از ۸۵۰ مرکز فرهنگی (کتابخانه) ثابت و سیار شهری و روستایی در سراسر ایران، همچنان ارتباط خود را با مخاطبان کودک و نوجوان حفظ کرده و در زمینۀ ارایه خدمات آموزشی، فرهنگی و هنری به آنان فعال است.
دیدگاه و نظرات ابراز شده در این مطلب، نظر نویسنده بوده و لزوما سیاست یا موضع ایرانگلوبال را منعکس نمی‌کند.
افزودن دیدگاه جدید