بازجوهای امنیتی از کدام بخش‌های جامعه ایران می‌آیند؟

بازجو ها که در ادبیات قوه قضائیه ونهاد های اطلاعاتی کارشناس خوانده می شوند ومعمولا در بازجوئی ها و تحقیقات خود را سید ویا حاجی می نامند، بخش مهمی از دستگاه سرکوب هستند البته باید متذکر شد در این تحقیق تنها باز جویی هایی که در پرونده های سیاسی و امنیتی فعالیت کرده اند، جامعه هدف را تشکیل می دهد. این نیر وها که ضابط قوه قضائیه جمهوری اسلامی هستند عمدتا در وزارت اطلاعات، حفاظت اطلاعات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، حفاظت اطلاعات نیروی انتظامی ،حفاظت اطلاعات ارتش و بسیج فعالیت می کنند. برخی از آنها نیز نیروی ثابت هیچیک از نهاد های ذکر شده نیستند و به صورت موردی و مقطعی در پرونده های خاص توسط قوه قضائیه به کار گرفته می شوند ویا در اطلاعات موازی زیر نظر بیت رهبری فعالیت می کنند. باز جو ها و یا بازپرس هایی که در بخش های غیر سیاسی نیروی انتظامی و یا بخش های مربوط به مفاسد اقتصادی وزارت اطلاعات مشغول به کار هستند، از دایره شمول این مطلب خارج هستند.

اسدالله لاجوردی

بررسی سوابق فعالیت های بازجویان پرونده های سیاسی در جمهوری اسلامی مبین دوره های فعالیت متفاوت است. در ابتدای انقلاب که هنوز نهاد های جدید حکومت اعم از دولتی و انقلابی تثبیت نشده بودند، برخی از نیرو های انقلابی خیلی سریع عهده دار فعالیت های اطلاعاتی شدند. آنها عمدتا به گروه های مذهبی سنتی و ایدئولوژیک تعلق داشتند که بعد ها گروه های خط امام نامیده شدند. یکی از افراد مطلع در این خصوص که به دلایل امنیتی از ذکر نامش خودداری کرده است، در مصاحبه ای با نگارنده اظهار داشت که فرایند جذب بازجو ها بعد از انقلاب، روال مشخص و منظمی نداشت و هر یک از گروه های انقلابی می کوشید تا با نزدیکی به مسئولان ارشد حکومت این سمت ها را عهده دار شود. ابتدا بازجوئی از مقامات وابسته به رژیم گذشته مطرح بود. در این دوره نیرو های وابسته به سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی، جمعیت موتلفه، انجمن های اسلامی بازار وبرخی از کادر های سازمان مجاهدین خلق همکاری با دادگاه انقلاب در خصوص تحقیق از متهمان سیاسی را شروع کردند. البته در این دوره تحقیقات مختصر بود و احکام بسرعت صادر می شد.
بعد از اینکه آهنگ اعدام و انتقام گیری از مقامات رژیم پهلوی کاهش یافت، تلاش برای سازمان دادن به نهاد های اطلاعاتی جدید نیز افزایش یافت. در این دوره گروه های موسوم به خط امام و به طور مشخص حزب جمهوی اسلامی، سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی و جمعیت موتلفه کنترل نهاد های اطلاعاتی و تحقیقاتی در پرونده های سیاسی را در دست گرفتند ونیرو های مخالف و دگر اندیش را تصفیه کردند. این اتفاق از بهار ۱۳۵۸ شروع شد. اما کماکان جمهوری اسلامی در آن مقطع نهاد منسجم اطلاعاتی نداشت. سه تشکیلات کار های امنیتی را انجام می دادند. دادستانی انقلاب که در اختیار اسدالله لاجوردی و نیرو های موتلفه بود. حفاظت اطلاعات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی که عمدتا نیرو های سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی در آنجا فعالیت می کردند. سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی از ادغام تشکل هایی چون منصورون،بدر، امت واحده، فلاح، فلق، گروه توحیدی صف و موحدون تشکیل شد.

محمد محمدی ری شهری

 

دفتر نخست وزیری که با اداره رکن ۲ ارتش کار می کرد دیگر محلی بود که به کار های اطلاعاتی بویژه در بخش ضد جاسوسی فعالیت داشت. چهره هایی چون سعید حجاریان، خسرو تهرانی در این اداره فعالیت می کردند.
آغاز به کار گروه فرقان نقطه عطفی در فعالیت های اطلاعاتی بعد از انقلاب بود. علی اکبر ناطق نوری در خاطراتش توضیح می دهد وی بعد از کشف سرنخ هایی یک گروه تحقیق تشکیل می دهد که به صورت موازی با سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی کار می کند. آنها در نهایت با همکاری نیرو های کلاه سبز ارتش اعضاء رهبری گروه فرقان را بازداشت می کنند. (۱)
این ماجرا سرآغاز تشکیل یکی از جریان های امنیتی و بازجویی مهم جمهوری اسلامی می شود. لاجوردی برخی از نزدیکان و همراهانش در مبارزه با حکومت پهلوی را از بازار وجمعیت موتلفه با خود به دادستانی انقلاب تهران می آورد. این افراد عمدتا از طبقات متوسط به پایین با سطح سواد نازل و در عین حال ظرفیت خشونت ورزی بالایی داشتند. وجه مشترک این نیرو های با کادر های سازمان مجاهدین انقلاب که بعد تر اطلاعات سپاه پاسداران را تشکیل دادند تبعیت مطلق از افکار آیت الله خمینی و سنت گرایی ایدئولوژیک بود. منتها گروه لاجوردی بیشتر نیرو های وابسته به جناح راست حکومت بودند. اما اطلاعات سپاه ترکیبی از هوادارن و فعالان دو جناح چپ و راست بود. نیرو های اطلاعات سپاه به طور نسبی از سواد و تحصیلات بیشتری برخوردار بودند. بخشی از آنها فارغ التحصیل های دانشگاه بودند. برخی از کادر های انجمن های اسلامی دانشجویان در آمریکا واروپا نیز به اطلاعات سپاه و اطلاعات نخست وزیری پیوستند.
بنابراین خاستگاه بازجو ها در سال های اولیه انقلاب عمدتا بخش مذهبی سنتی جامعه و طبقات محروم و متوسط به پایین بود. از همان ابتدا موازی کار در فعالیت های امنیتی جمهوری اسلامی شکل گرفت.
کمیته های انقلاب اسلامی نیز تا حدی کار اطلاعاتی انجام می دادند منتها این فعالیت ها در سطح محدودی بود. نیرو های حفاظت اطلاعات ارتش نیز عمدتا در اختیار اطلاعات نخست وزیری بودند. گروه کوچکی نیز توسط احمد کاشانی از نیرو های حفاظت اطلاعات ارتش تشکیل شده بود که سرانجام در سال ۱۳۶۵ بعد از بازداشت آنها منحل گشت.
اما بعد از تشکیل وزارت اطلاعات در سا ل۱۳۶۳ شرایط تا حدی متفاوت شد. اگرچه حفاظت اطلاعات سپاه باقی ماند و دادستانی دادگاه انقلاب نیز فعال بود. اما عمده کار های اطلاعاتی وبازجویی در پرونده های سیاسی در وزارت اطلاعات متمرکز شد. وزارت اطلاعات اکثر کادر های دادستانی و حفاظت اطلاعات سپاه و کمیته های انقلاب اسلامی را جذب کرد. در دوره وزارت محمد ری شهری تکثری نسبی در داخل وزارت اطلاعات وجود داشت. این تکثر در دوره وزارت علی فلاحیان کاهش یافت و نیر وهای وابسته به جناح راست دست بالا را پیدا کردند. در دوره وزارت علی یونسی تا حدی تلاش شد توازن برقرار شود. اما در دوره وزارت محسنی اژه ای و حیدر مصلح وزارت اطلاعات به سمت انسجام و بک دست سازی از گرایش های اصول گرای تند رو پیش رفت و برخی از نیرو های قدیمی بازنشسته شدند. در دوره وزارت سید محمود علوی تقریبا این وضع برقرار است و تغییر عمده ای ایجاد نشده است. در زمان وزارت ری شهری و بخصوص بعد از پایان جنگ تلاش ویژه ای شد تا از بین رزمندگان جنگ هشت ساله ایران و عراق یارگیری شود و بخشی از این نیرو ها بازجو شدند. برخی از اسرای آزاد شده از زندان عراق نیز به این جمع پیوستند.

سید محمود علوی

بعد از دوران اصلاحات و بخصوص وزارت علی یونسی، فعالیت های بازجوئی وارد فصل جدیدی شد. در این مقطع قوه قضائیه در رسیدگی به پرونده های سیاسی ضابطانش را عمدتا خارج از کادر وزارت اطلاعات انتخاب کرد. ابتدا خود دادگاه انقلاب با استخدام برخی از نیرو های امنیتی بخش تحقیق ویژه تشکیل داد. در ادامه اطلاعات موازی با استفاده از ترکیبی از نیر وهای اطلاعات سپاه، حفاظت اطلاعات نیروی انتظامی، حفاظت اطلاعات ارتش و اخراجی های وزارت اطلاعات در دوران اصلاحات تشکیل شد
در این دوره نیرو های بسیج به عنوان پایگاه اصلی جذب نیرو برای بازجویی مورد توجه قوه قضائیه و اطلاعات موازی قرار گرفت. این رویه تا کنون ادامه یافته است. عمده نیرو هایی که در قرارگاه ثارالله ویا دیگر قرارگاه های سپاه در مراکز استان ها فعال هستند منبع تغذیه برای تامین باز جو ها هستند. برخی از بازجو های مهم اطلاعات موازی مانند رضا سراج که در گذشته به نام علوی از متهمان سیاسی بازجوئی می کرد، از نیرو های قرارگاه ثارالله بودند. سردار حسین همدانیان فرمانده سابق این قرارگاه نیز در اعتراضات انتخاباتی سال ۸ ۸به فعالیت های امنیتی و اطلاعاتی مرکز یاد شده در سرکوب جنبش سبز اشاره کرده بود.
بنا به اطلاعات منبع مطلع گستره جغرافیایی بازجوها نسبتا بالا است ولی مازندرانی ها در بین بازجویان وزارت اطلاعات بیشتر مشاهده می شوند. ابرازی برای راست آزمائی این ادعا وجود ندارد و لذا نمی توان به صورت قطعی آن را درست بشمار آورد.
جذب کادر و از جمله بازجو ها در دو مسیر کلی انجام می شود. نخست از طریق جذب دانشجو در دانشگاه امام باقر وابسته به وزارت اطلاعات است . پس از قبولی سه برابر ظرفیت در آزمون دانشگاه امام محمد باقر آنگاه مراحل معاینات بدنی ، تست هوش ، شخصیت شناسی و مصاحبه و نیز تحقیقات محلی آغاز می‌شود . افراد منتخب نهایی بعد از مراحل مصاحبه در واحدهای گزینش ادارات کل اطلاعات استانها تعیین می شوند.
مسیر دیگر معرفی از طریق افراد علاقمند به استخدام در وزارت اطلاعات توسط یکی از کارکنان وزارت اطلاعات است.
معمولا کارکنان وزارت اطلاعات افرادی را که ارتباط خویشاوندی با دوستی با خود دارند را از این طریق به واحد گزینش اداره کل اطلاعات استان معرفی می‌نمایند . در این شرایط افرادی که از سوی واحد گزینش ان اداره کل اطلاعات تایید می‌شوند وارد سیکل گزینش می‌شوند.
در کل ارزیابی درست از تبار و پایگاه اجتماعی و اقتصادی بازجو ها نیاز به انتشار اطلاعات معتبر در این خصوص دارد. در این مطلب کوشش شد تا در سایه اطلاعات محدود و پراکنده موجود یک تصویر کلی ارائه گردد.

پی نوشت:
۱- کتاب خاطرات علی اکبر ناطق نوری، تدوین مرتضی میردار، انتشارات انقلاب اسلامی، چاپ دوم سال ۱۳۸۴، ص ۱۸۵ و ۱۸۶