افزایش معاملات تسلیحاتی ایران و روسیه و تاثیر آن بر جنگ نیابتی در منطقه

آژانس خبری روسی ریا نووستی خبر مربوط به معامله کلان تسلیحاتی روسیه با جمهوری اسلامی ایران را منتشر کرده است. آیا می‌توان از پیمان استراتژیک نظامی دو کشور سخن گفت؟

خبر مربوط به فروش تسلیحات توسط روسیه به جمهوری اسلامی ایران در آژانس‌های خبری بین‌المللی و از جمله در خبرگزاری رویترز نیز بازتاب داشته است. موضوع بر سر تقویت نظامی جمهوری اسلامی ایران است. آن هم در شرایطی که جنگ نیابتی در منطقه لحظه به لحظه تهدیدآمیزتر می‌شود. عربستان سعودی و کشورهای حاشیه خلیج فارس آشکارا بودجه نظامی خود را افزایش داده و اقدام به تقویت توان نظامی خود نموده‌اند. آیت‌الله خامنه‌ای نیز خواستار افزایش بودجه نظامی کشور و تقویت نیروی هوایی ایران شده است.

حال از آن سخن می‌رود که روسیه تصمیم به فروش ۱۰ میلیارد دلار تسلیحات به جمهوری اسلامی ایران گرفته است. از فروش تانک‌های "تی‌۹۰"، هواپیما و هلیکوپترهای نظامی و سامانه‌های توپخانه‌ای سخن در بین است. خبر مربوط به مذاکرات طرفین بر سر فروش این جنگ‌افزارها روز ۱۴ نوامبر از سوی خبرگزاری روسی ریانووستی منتشر شده است. این خبر را یکی از سناتورهای ارشد روسیه در اختیار آن خبرگزاری نهاده است.

ویکتور اوزروف، رئیس کمیته دفاع و امنیت در شورای فدراتیو روسیه، به خبرنگار ریانووستی گفته است که قرارداد فروش این تسلیحات احتمالا در جریان سفر آتی هیات پارلمانی روسیه به ایران امضا خواهد شد.

جنگ نیابتی

رقابت تسلیحاتی دو کشور ایران و عربستان سعودی در پرتو جنگ نیابتی تشدید شده است. جنگی که از یمن، عراق و بحرین تا سوریه و لبنان را در بر می‌گیرد و دو کشور طرف مقابل را به دخالت در امور داخلی و تقویت نیروهای اپوزیسیون متهم می‌کنند.

شبکه خبری روسی RT در گزارشی پیرامون بودجه نظامی کشورهای مختلف از افزایش چشمگیر بودجه نظامی عربستان خبر داده است. بر اساس آماری که توسط Sipri، یعنی انستیتو بین‌المللی پژوهش‌های صلح استکهلم منتشر شده، عربستان سعودی در سال گذشته میلادی بیش از ۸۷ میلیارد دلار صرف تقویت توان نظامی خود کرده است.

به این ترتیب، در سال گذشته، عربستان سعودی پس از دو کشور ایالات متحده آمریکا و چین، بالاترین بودجه نظامی را داشته است.

باید افزود که بودجه نظامی کشوری مثل روسیه در همان سال ۶۶ میلیارد دلار بوده و عملا پس از عربستان، در رده چهارم قرار دارد. امارات متحده عربی در همان سال با بودجه نظامی معادل ۲۳ میلیارد دلار در رده چهاردهم قرار دارد حال آنکه نام ایران در بین ۱۵ کشوری که در سال ۲۰۱۵ بیشترین بودجه را صرف تسلیحات کرده‌اند، دیده نمی‌شود.

هنوز آمار دقیقی از هزینه‌های نظامی کشورهای منطقه منتشر نشده است. اما از شواهد چنین برمی‌آید که مسابقه تسلیحاتی بین کشورهای منطقه در سال جاری نیز با شدت و حدت دنبال می‌شود.

قرارداد فروش ۱۰ میلیارد دلاری تسلیحات به ایران، در صورتی که این قرارداد امضا شود، عملا پاسخ جمهوری اسلامی به عربستان سعودی و کشورهای حاشیه خلیج فارس است.

تلاش ایران برای خرید جنگ‌افزارهای مدرن البته به قرارداد یادشده محدود نمی‌شود. از جمله باید به خرید سامانه موشکی اس ۳۰۰ از روسیه اشاره کرد یا به معاملات نظامی و تسلیحاتی ایران و جمهوری خلق چین.

همزمان با انتشار خبر فروش ده میلیارد دلار مواد تسلیحاتی توسط روسیه به ایران، خبر امضای توافق‌نامه همکاری‌های نظامی بین ایران و چین منتشر شده است. بنابراین جمهوری اسلامی ایران در تلاش است که محدودیت‌های ناشی از خرید جنگ‌افزار از کشورهای غربی را با خرید تسلیحات از روسیه و چین جبران کند.

نزدیکی روسیه و ایران

روند نزدیکی سیاسی بین دو کشور روسیه و ایران در جریان بحران سوریه شتاب بیشتری گرفت. روسیه تا پیش از بحران اوکراین و تیره شدن مناسباتش با کشورهای غربی، از حمایت آشکار جمهوری اسلامی اجتناب می‌ورزید و مایل نبود که معاملات و مناسبات با ایران، به سودهای ناشی از روابط اقتصادی با آمریکا و اروپا آسیب وارد سازد. در همین رابطه بود که بسیاری از شرکت‌های نفتی روسیه و از آن جمله لوک‌اویل به فعالیت‌های خود در ایران خاتمه دادند.

علی‌رغم این احتیاط‌ها شاهد گسترش مناسبات اقتصادی و سیاسی دو کشور ایران و روسیه بودیم. به‌ویژه در سال‌های تحریم اقتصادی ایران، روسیه تلاش داشت بر دامنه نفوذ خود در ایران و منطقه بیافزاید.

پس از انضمام شبه جزیره کریمه توسط روسیه و جنگ اوکراین، تحریم‌های اقتصادی و مالی غرب روسیه را نیز شامل شد. از سوی دیگر تلاش‌های غرب برای گسترش پیمان دفاعی آتلانتیک شمالی (ناتو) به کشورهای شرق اروپا، موجب افزایش نارضایتی روسیه گشت. این اقدامات عملا در تغییر سیاست خارجی روسیه موثر واقع شدند.

کرملین در واکنش به این اقدامات بود که سیاست فعال‌تری در خاورمیانه در پیش گرفت. یکی از ارکان این سیاست، گسترش مناسبات سیاسی و همکاری‌های نظامی با جمهوری اسلامی است. به این ترتیب، جنگ اوکراین از یکسو و مشارکت بیشتر روسیه در دفاع از حکومت بشار اسد در سوریه، به روند گسترش مناسبات دو کشور ایران و روسیه شتاب بخشید.

نشست وزیران امور خارجه سه کشور ایران، روسیه و سوریه که در روز ۲۸ اکتبر در مسکو برگزار شد، از همراهی آن‌ها در رابطه با بحران سوریه حکایت داشت. در این نشست سرگئی لاوروف همراه با ولید معلم، وزیر امور خارجه سوریه و محمد جواد ظریف، همتای ایرانی‌اش درباره هماهنگ کردن سیاست‌های دفاعی و نظامی سه کشور گفت‌وگو و مذاکره کردند.

نشست وزیران امور خارجه سه کشور ایران، روسیه و سوریه در مسکو نه تنها بیانگر خواست و تمایل آن‌ها به همکاری در ارتباط با مسئله بحران سوریه بود، بلکه فراتر از آن شاهدی بر سیاست جدید روسیه در خاورمیانه است. نزدیکی سیاسی و همکاری‌های نظامی روسیه و ایران از نگاه قدرت‌های منطقه‌ای و از جمله اسرائیل و عربستان سعودی دور نماند.

تنها ۴ روز پیش از سفر وزیران امورخارجه ایران و سوریه به مسکو رویداد دیگری توجه رسانه‌ها را به خود جلب کرد. روز ۲۴ اکتبر دولت روسیه برنامه‌ای تصویب کرد که بر اساس آن زمینه‌های لغو الزام ویزا برای مسافران ایرانی که قصد سفر به روسیه را دارند، پیش‌بینی شده است.

حمیدرضا عزیزی در مقاله‌ای که در سایت Al-Monitor منتشر کرده ضمن اشاره به موانع شکل‌گیری پیمان نظامی بین ایران و روسیه، به حمایت دولت پوتین از عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای و همچنین اتحاد اقتصادی اورواسیا پرداخته است. بدیهی است که مشارکت بیشتر ایران در پیمان‌هایی از این دست، نارضایتی برخی از کشورهای منطقه را موجب خواهد شد.

اما کرملین نیز به خوبی می‌داند که نزدیکی سیاسی و همکاری نظامی با جمهوری اسلامی هزینه‌ای کلان برای سیاست خارجی و سیاست‌های راهبردی‌اش در منطقه دارد. تلاش دولتمردان روسیه به عادی‌سازی مناسبات این کشور با ترکیه از یکسو، و تلاش برای حفظ مناسبات سیاسی با دیگر کشورهای عرب و از جمله با عربستان سعودی و مصر از جمله عرصه‌هایی هستند که می‌توانند در اثر نزدیکی کرملین و تهران به مخاطره افتند.

مبادلات تجاری و اقتصادی

ایران پس از توافق هسته‌ای با کشورهای ۵ به اضافه یک و کاهش سطح تحریم‌ها، بر آن بود که تولید نفت خام و گاز طبیعی خود را هر چه سریع‌تر افزایش دهد. بهره‌گیری از حوزه‌های نفتی و گاز طبیعی مستلزم سرمایه‌خارجی و دانش فنی بود. در این میان روسیه می‌توانست کمک بزرگی باشد.

در همین رابطه دیدارهای متعددی بین نمایندگان و مسئولان صنایع نفت و گاز دو کشور برگزار شد. معاونان وزارتخانه‌های نفت ایران و روسیه، امیرحسین زمانی‌نیا و کیریل مولودتسوف در جریان سفرهای خود زمینه‌های انعقاد قراردادهای همکاری نفتی بین دو کشور را آماده کردند.

در ارتباط با این دیدارها مسئولان شرکت ملی نفت جمهوری اسلامی اعلام کرد ند که روسیه به ایران در زمینه بهره‌برداری از چاه‌های نفت کمک می‌کند و معاون وزیر نفت روسیه هم اظهار نمود که جمهوری اسلامی خواهان جذب سرمایه‌های خارجی برای استخراج نفت است و آن کشور مایل است که با حضور چند شرکت روسی در این زمینه با ایران همکاری داشته باشد.

خبرگزاری تاس حتی اعلام کرد که ۶ کمپانی روسی قراردادهایی موقت با شرکت ملی نفت ایران امضا کرده‌اند.

قرارداد نفتی ایران

قرارداد نفتی ایران یا "Iran Petroleum Contract" قراردادی است که به تازگی دولت ایران به سرمایه‌گذاران و کمپانی‌های بزرگ نفتی پیشنهاد کرده است. بر اساس این قرارداد، کمپانی‌های نفتی خارجی می‌توانند مستقلا از برخی منابع نفتی ایران بهره‌برداری کنند. این امر موجب ورود سرمایه خارجی و دانش فنی به صنایع نفت ایران می‌شود.

بر اساس زمان تعیین شده در این قرارداد، کمپانی‌هایی که مایل به مشارکت در امر بهره‌برداری از صنایع نفتی ایران باشند، می‌باید تا روز ۱۹ نوامبر آمادگی خود را به طور کتبی اعلام کنند.

شماری از کمپانی‌های نفتی روسیه از پیش آمادگی خود را برای مشارکت و همکاری در چارچوب "قرارداد نفتی ایران" اعلام کرده‌اند.

شرکت‌هایی چون لوک‌اویل، زاراوبژنفت، تات‌نفت، روس‌نفت، گازپروم‌نفت و گازپروم مایل هستند قراردادهای مربوطه را تا اواسط ماه دسامبر سال جاری امضا کنند. از آن گذشته، در ماه اکتبر قراردادی بین شرکت روسی تات‌نفت و شرکت ملی نفت ایران در زمینه بهره‌برداری از حوزه نفتی دهلران واقع در غرب ایران امضا شد.

خبرگزاری تاس به نقل از مقامات روسی اعلام کرده است که شرکت‌های نفتی روسی تمایل دارند در سطحی کلان در صنایع نفت و گاز ایران مشارکت کنند. حتی کمپانی بزرگی نفتی روسیه، یعنی لوک‌اویل، دومین شرکت بزرگ نفتی روسیه، اعلام کرده است که مایل به از سرگیری فعالیت خود در بلوک نفتی اناران است.

لوک اویل تا سال ۲۰۱۰ در این بلوک نفتی فعالیت داشت، ولی در ارتباط با تحریم‌های شدید اقتصادی ایران، ناگزیر شده بود، فعالیت‌های خود را متوقف کند. باید یادآور شد که بهره‌برداری از بلوک نفتی اناران عملا در اختیار شرکت روسی لوک‌اویل و همچنین شرکت نروژی استات‌اویل بود.

بلوک نفتی اناران، یکی از حوزه‌های غنی نفت خام ایران به حساب می‌آید و ذخایر نفتی آن بالغ بر ۲ میلیارد بشکه برآورد می‌شود.

از سوی دیگر لوک‌اویل مایل است در امر استخراج نفت از دو حوزه التیمور و المنصوری مشارکت کند. این در حالی‌ست که مسکو و تهران در تابستان سال جاری برنامه همکاری‌های راهبردی پنج‌ساله‌ای را امضا کردند که شامل ۳۵ پروژه می‌شود. بر اساس این توافق‌ها دو کشور در زمینه‌های انرژی، توسعه و استفاده از بنادر و همچنین خط آهن همکاری خواهند داشت.

همکاری‌های اقتصادی و همسویی در برخی از مسائل امنیتی و از آن جمله همراه بودن در بحران سوریه، گسترش مناسبات سیاسی، اقتصادی و نظامی دو کشور ایران و روسیه را در پی داشته است. سرمایه‌گذاری در صنایع نفت و گاز ایران و از سوی دیگر فروش تسلیحات به ایران برای شرکت‌های روسی بسیار جذاب است. اما هزینه‌های کلان نزدیکی با جمهوری اسلامی ایران مانعی جدی در راه نزدیکی استراتژیک این کشور به ایران به حساب می‌آید.