محاسبه 'آرای باطل' چگونه بر انتخابات ایران اثر می‌گذارد؟

فرق آرای باطل و غیرقابل شمارش

در ماده ۲۵ قانون انتخابات ریاست جمهوری ایران، "آرای سفید"، "آرای غیر قابل خواندن" و "آرایی که از طریق خرید و فروش به دست آمده باشد"، به عنوان "رای باطل" محسوب شده اند. به این معنی که چنین آرایی، طببیعتا به آرای هیچ یک از کاندیداها اضافه نمی شوند، اما به عدد "شرکت کنندگان در انتخابات" افزوده خواهند شد (رأی‌هایی که "با خرید و فروش به دست آمده باشند" جرم محسوب می شوند و در صورت کشف، از مجموع آرای کاندیداها حذف می شوند، اما طبق ماده ۲۵، تعدادشان از مجموع کل آرا کم نخواهد شد).

در ماده ۲۶ قانون انتخابات اما، موارد دیگری نیز ذکر شده که باعث می شوند تا برخی از آرای ریخته شده به صندوق ها، اساسا قابل شمارش نباشند و تعداد آنها در شمار آرای "باطل" هم لحاظ نشود. آرای "صندوق فاقد لاک و مهر انتخاباتی"، "زائد بر تعداد تعرفه" و "تکراری" (بیش از یک بار داده شده) از آن جمله اند.

همچنین، آرای "کسانی که به سن قانونی رأی دادن نرسیده باشند"، "با شناسنامه افراد فوت شده یا غیر ایرانی داده شده باشند"، "با شناسنامه غیر یا جعلی اخذ شده باشند"، "با شناسنامه کسانی که حضور ندارند اخذ شده باشند"، "از طریق تهدید به دست آمده باشند"، "روی ورقه غیر از برگ رأی نوشته شده باشند" یا "با تقلب و تزویر (‌در تعرفه‌ها، آرای، صورت جلسات یا شمارش) به دست آمده باشد"، اساسا غیرقابل شمارش هستند. یعنی، در شمار آرای باطل هم به حساب نخواهند آمد.

اما حتی با در نظر گرفتن این ماده، چند ابهام در مورد تفکیل آرای باطل و غیرباطل قابل طرح است. مثلا اینکه چرا ماده ۲۶ "آرایی که از طریق خرید و فروش به دست آمده باشند" را غیرقابل شمارش ندانسته، و چرا ماده ۲۵ چنین آرایی را همچون سایر آرای "باطل" قابل شمارش فرض کرده است؟

همچنین، این ابهام وجود دارد که چرا در دو ماده ۲۵ و ۲۶ قانون انتخابات ریاست جمهوری، تکلیف آرایی که حاوی اسامی افرادی غیر از نامزدهای تأیید شده باشند، به صراحت مشخص نشده است.

جالب توجه است که در "قانون انتخابات شوراها" (ماده ۱۹) این دسته از آرا صراحتا جزو آرای باطل محسوب شده اند، اما در قانون انتخابات ریاست جمهوری، این تصریح صورت نگرفته است. هرچند با توجه به روح حاکم بر قانون انتخابات، که در آن آرای "سفید" و "غیرقابل خواندن" جزو آرای "باطل" محسوب شده، تلویحا می توان فهمید که رای های داده شده به افرادی غیر از نامزدهای رسمی انتخابات، در شمار آرای باطل شمارش خواهند شد.

تفکیک آرای باطل و غیرقابل شمارش در هنگام اعلام نتایج

تجربه دوره های قبلی انتخابات ریاست جمهوری ایران نشان می دهد که در هنگام اعلام نتایج، تعداد آرای باطل و غیرقابل شمارش به تفکیک اعلام نمی شود. در واقع، غیر از تعداد آرای هر کدام از کاندیداها و مجموع آرای ماخوذه، تنها عددی که اعلام می شود تعداد رأی های "باطل" است.

معنای تلویحی این رویه آن است که انگار در هنگام اعلام نتایج هر حوزه، تنها تعداد آرایی که قابل شمارش تشخیص داده می شوند - اعم از صحیح یا باطل- انتشار می یابد و موارد مشمول ماده ۲۶ قانون انتخابات، اساسا به عنوان رای به رسمیت شناخته نمی شوند.

به عنوان نمونه در انتخابات ریاست جمهوری ۱۳۹۲، تعداد آرای داده شده ۳۶ میلیون و ۷۰۴ هزار و تعداد آرای "صحیح" (به یکی از ۸ کاندیدای تایید صلاحیت شده) ۳۵ میلیون و ۴۵۸ هزار اعلام شد.

بر همین مبنا بود که وقتی حسن روحانی در انتخابات ریاست جمهوری یازدهم، ۱۸ میلیون و ۶۱۳ هزار رای به دست آورد، این رقم بر تعداد آرای "صحیح" یعنی ۳۵ میلیون و ۴۵۸ هزار تقسیم نشد (در آن صورت، درصد آرای او ۵۲.۵ می شد).

در عوض، آنچه در عمل صورت گرفت این بود که تعداد آرای آقای روحانی، بر تعداد کل آرای شمارش شده یعنی ۳۶ میلیون و ۷۰۴ هزار تقسیم شد که به معنی کسب ۵۰.۷ درصد آرا از سوی این کاندیدا بود.

این شیوه محاسبه آرای کاندیداها، که بر مبنای اصول ۲۵ و ۲۶ قانون انتخابات ریاست جمهوری صورت گرفته، قاعدتا همان است که در انتخابات ریاست جمهوری ۱۳۹۶ نیز، مبنای عمل خواهد بود.