برجام؛ ایران در وضعیت باخت-باخت یا خیز استراتژیک؟

ایران از زبان یکی از معماران اصلی توافق برجام، یعنی عباس عراقچی، امروز اعلام کرد که این گام‌ها "اقداماتی سیاسی" هستند که با هدف "اعتمادسازی" انجام می شوند. آقای عراقچی تاکید کرد که ایران بدنبال حفظ برجام است.

حکومت ایران در حالت دفاعی محض در قضیه برجام

توافق برجام روی چند ستون فنی و سیاسی بنا شد. پذیرش سقف ۳.۶۷ درصد برای غنی سازی اورانیوم و پذیرش محدودیت ذخیره سیصد کیلویی برای اورانیوم غنی شده، تغییر کاربری راکتور آب سنگین اراک، محدودیت روی تعداد و نوع و توان سانتریفیوژها، پذیرش سختگیرانه ترین نظام بازرسی خارجی از تاسیسات اتمی، تغییر کاربری و کارکردی سایت فردو.

ایران در مقابل رفع کامل تحریم‌ها را می‌خواست و بنظر می‌رسید که حکومت ایران به حفظ پوسته‌ای از برنامه اتمی گسترده قبلی خود برای مدت زمانی مشخص در مقابل حفظ حق غنی‌سازی و رفع تحریم‌ها رضایت داد و بااصطلاح آبروی داخلی آسیب دیده بر سر تحریم‌ها و محدودیت‌ها را حفظ کرد.

حق نشر عکسIRNAImage captionایران از زبان یکی از معماران اصلی توافق برجام، یعنی عباس عراقچی، امروز اعلام کرد که این گامها "اقداماتی سیاسی" هستند

اما روی کارآمدن دونالد ترامپ در آمریکا، همه چیز را به هم ریخت. آقای ترامپ چند روز پیش به ایران هشدار داده بود که تهدیدهایی که دارد مطرح می‌کند، ممکن است باعث شوند تا به اصطلاح در آستین خود ایران بیفتند و جوری گزیده شود که تابحال سابقه نداشته است.

اما می‌شود گفت که حکومت ایران در قضیه توافق برجام، زمینه خودگزیدگی بزرگی را بعمد یا از سر ناآگاهی نادیده گرفت. حکومت ایران، توافق هسته‌ای را مشروط به تصویب در کنگره آمریکا نکرد و در نهایت به اعلام از طریق دستور ریاست جمهوری وقت آمریکا، باراک اوباما، رضایت داد. دونالد ترامپ و حلقه هایی که دور او را برای خیز به سمت کرسی ریاست جمهوری سال ۲۰۱۶ گرفته بودند، از همان ابتدا اعلام کردند که برجام را نمی‌پذیرند.

با امضای خروج آمریکا از برجام، ایران بمدت یکسال به گفته مقامات ایرانی "صبر استراتژیک" بخرج داد ولی با مشاهده جدیت آمریکا و متحدان منطقه‌ای آن برای اعمال سیاست "فشار حداکثری" بر تهران، چاره‌ایی بجز ورود به فاز اقدام متقابل نمی‌بیند. حکومت ایران در داخل با انواع فشارهای ناشی از تحریم ها و فشارهای سیاسی مواجه شده و حکومت بیش از این نمی توانست به سکوت ادامه دهد. گامهای شروع شده در هفته های اخیر را هم می توان از موضع دفاعی محض برای حفظ وجهه داخلی و خارجی و افزایش فشار برای بالا بردن توان چانه‌زنی ارزیابی کرد.

عنصر دقت و محاسبه در اقدامات ایران

ایران تا بحال دو ستون از ستونهای مورد اشاره در ساختمان برجام را از زیر آن بیرون کشیده است. مرز غنی‌سازی و مرز ذخیره اورانیوم غنی شده. ولی هر دوی این گامها به بیان مقامات ارشد ایرانی "قابل بازگشت" هستند. کاملا مشخص است که حاکمان تهران در تصویر بزرگتری که در جبهه های مختلف، از خلیج فارس و دریای عمان گرفته تا نطنز و اراک برای خود ترسیم و تصور کرده‌اند، محاسبات محتاطانه‌ای را در نظر دارند. به این معنا که صحبت از غنی‌سازی بیست درصدی نمی‌کنند و می گویند که مثلا نیروگاه اتمی بوشهر نیاز به غنای پنج درصدی دارد. یا در مورد راکتور آب سنگین اراک هم بیل مکانیکی ها را برای کندن بتون‌های ریخته شده در سایت اراک اعزام نکرده و به ادامه کارهای برجامی در راکتور اراک اشاره می‌کنند.

حکومت ایران می‌توانست گامهای هشدار دهنده ی بزرگتری بردارد، ولی بنظر می‌رسد که هدف آنها ایجاد وضعیت هشدار شدید در واشنگتن و سایر پایتخت‌ها نیست. مثلا هرگونه اقدامی در ارتباط با راکتور اراک که توان بالقوه تولید پلوتونیوم برای ساخت بمب اتمی را داشت، و فعلا دیگر ندارد، و هرگونه تصمیم‌گیری درباره تعداد و میزان حضور بازرسان و دسترسی آنها در ایران و تحرک در حوزه سانتریفیوژها و نوع آنها، می‌تواند برای دنیای بیرون بسیار هشدار دهنده‌تر باشد.

وضعیت دو سر باخت برای ایران؟

ایران در نهایت راهی که با تنش بر سر خروج یکجانبه آمریکا از برجام و اعمال تحریم های یکسویه شروع شده و با افزایش حضور نیروهای آمریکا در آبهای جنوبی و کشورهای اطراف و هدف قرار گرفتن پهپاد آمریکایی توسط سپاه پاسداران به اوج رسید، باید بین مذاکره برای کاهش فشارها و توافقی دیگر یا ادامه فشارها و جنگ نهایی، انتخاب کند. شکستن سد تحمل در داخل در نتیجه فشارها و ایجاد یک وضعیت تازه ناآرامی در داخل هم یک احتمال از نوع حد وسطی بین دو گزینه اصلی مذاکره و جنگ است.

حسن روحانی، رئیس جمهور ایران و امانوئل مکرون همتای فرانسوی او در یک مکالمه یکساعته که روز گذشته (شنبه) صورت گرفت نظرهای یکدیگر را شنیدند. حسن روحانی و دولتش از اروپایی ها بشدت ناراضی بنظر می‌رسند، چون براحتی دیدند که سه کشور اصلی اروپایی در برجام، در عمل روی دیگر سکه همراهی با ترامپ را بازی کردند.

حق نشر عکسIRNAImage captionحسن روحانی و دولتش از اروپایی ها بشدت ناراضی بنظر می رسند، چون براحتی دیدند که سه کشور اصلی اروپایی در برجام، روی دیگر سکه ی همراهی با ترامپ را بازی کردند

ایران تا حد زیادی در یک وضعیت دو سر باخت قرار گرفته است. از یک سو، رهبر ایران با دیدگاه های صریح "آمریکاستیز" و ایدئولوژیک و سپاه پاسدارانی غیرمنعطف و تا حدی مغرور به توانایی‌های نظامی و هیجان‌زده (بویژه بعد از زدن پهپاد آمریکایی)، وضعیتی ایجاد کرده است که دولت حسن روحانی هر قدر هم بخواهد، توان مانور خاصی در جبهه برجام ندارد.

رهبر ایران و فرماندهان ماشین نظامی ایران بصراحت از بی‌فایدگی مذاکره با دونالد ترامپ سخن گفته‌اند. از سوی دیگر، اقدامات اخیر دولت ایران در قضیه برجام نشان داده که حکومت ایران تصمیم گرفته تا از خود خودی نشان بدهد. این بدان معناست که فشارهای خارجی بر ایران، تا آینده نزدیک ادامه خواهند یافت.

ولی سوال اینجاست که آیا این بار محاسبه درستی از رفتار احتمالی آمریکا، اروپا و دیگر بازیگران کرده اند؟ و اگر فشارهای تحریمی کشورهای اروپایی هم به فشارهای آمریکا اضافه شود، چه وضعی ایجاد خواهد شد؟

اروپایی‌ها برای فشار بر آمریکا بعد از خروج یکجانبه از برجام تقریبا هیچ کاری نکردند، ولی بنظر می‌رسد که برای محکومیت و اعمال فشار بر ایران هیچ یک از ملاحظات و محدودیت‌های رابطه شان با آمریکا را ندارند.

هم ایران و هم بسیاری از کشورهای جهان به انتخابات دو سال آینده ریاست جمهوری آمریکا چشم دوخته‌اند و امید و شرط‌بندیشان روی باخت دونالد ترامپ استوار شده است.

سوال اینجاست که آیا آقای ترامپ خواهد توانست با استفاده از کارت ایران کاری کند که همانند دفعه اول، ایران و برنامه اتمی‌اش، در انتخاب مجدد او برای سکانداری کاخ سفید امکانپذیر شود؟

از طرفی، ماجرای پهپاد آمریکایی نشان داد که دونالد ترامپ همچنان به یکی از شعارهای اصلی انتخاباتی دو سال پیش خویش وفادار است که می‌گفت آمریکا را وارد هیچ درگیری نظامی تازه‌ای نخواهد کرد. آیا دو گام اخیر حکومت ایران در قضیه برجام به یک خیز استراتژیک و اعمال فشار بر دولت ترامپ منتهی خواهد شد که حالا این آمریکا باشد که بین یک ایران مجهز به یک برنامه اتمی قوی‌تر از قبل یا درگیر شدن در یک نبرد بدون پایان فوری و مفید برای واشنگتن دست به انتخاب بزند؟