خطبه های 'بلاتکلیف' علی خامنه‌ای

آقای خامنه ای در خطبه های امروز، ۱۵ بار از کلمه "دشمن" و ۳۴ بار از کلمه "آمریکا" استفاده کرد، و ۲۳ بار به بیان دیدگاه هایی از جانب "ملت ایران" پرداخت. اما آنچه با ترکیب کلیدواژه های معمول خود ساخت، به میزانی نامعمول با پیش بینی های عده ای از ناظران از خطبه هایش شباهت داشت [برای توضیح میزان این شباهت در ادامه متن، بخش های مهم خطبه ها، در داخل علامت نقل قول مستقیم با پیش بینی دو روز پیش از محتوای آنها مقایسه شده است.]

واقعیت آن است که از وقتی اعلام شد رهبر جمهوری اسلامی ایران خطبه های جمعه را خواهد خواند، مشخص بود قرار نیست "با توجه افزایش بی اعتمادی عمومی و بالاگرفتن اعتراضات ضدحکومتی، قصد نوعی نرمش یا آشتی را با معترضان به خود داشته باشد". در عمل نیز در صحبت های امروز، رهبر چیزی نگفت که حاکی از توجه به منتقدان خود، توضیح در مورد پنهان کاری جنجالی حکومت در ماجرای سقوط هواپیما، یا نوعی عذرخواهی ار بابت این ماجرا باشد. درحقیقت، او حتی کلامی را بر زبان نراند که نشانه به رسمیت شناختن بحرانی قابل اعتنا در جمهوری اسلامی ایران باشد.

در مقابل اما، از همان ابتدا می شد انتظار داشت "انگیزه حضور او در نماز جمعه... نه آشتی یا نرمش، که بیش از هر چیز نمایش قدرت باشد"؛ تاجایی که "اولویت اصلی مراسم نماز جمعه ۲۷ دی، گردآوردن حداکثر جمعیت ممکن برای آیت الله خامنه ای از سرتاسر کشور -برای شخص او، و نه مثلا قاسم سلیمانی- و فیلمبرداری گسترده زمینی و هوایی از آنان با هدف مقابله رسانه ای با تاثیر اعتراضات خیابانی روزهای گذشته باشد".

این همان کاری است که صداو سیما، از صبح امروز به طور گسترده در حال انجامش بوده. شخص رهبر هم در خطبه های امروز، ۴۰ بار از کلیدواژه های "قوی" و "قدرت" استفاده کرد که کمتر از نصف موارد در اشاره به قدرت‌های جهانی یا قدرت خدا، و بیش از نصف موارد در اشاره به قدرت جمهوری اسلامی و اجزای آن بود.

در چارچوب ادبیات "قدرت نمایی"، رهبر جمهوری اسلامی ازجمله گفت در مراسم تشییع قاسم سلیمانی "ده‌ها میلیون" نفر "بزرگ‌ترین بدرقه‌ جهان را شکل دادند"، و به شدت از اینکه "موشکهای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی پایگاه آمریکایی را در هم کوبیدند" تجلیل کرد. همچنین، اعلام کرد "سیلی زدن به قدرت متکبّر زورگوی عالم"، "پاسخ قدرتمندانه‌ سپاه" به "ابهت آمریکا" بوده که که "با هیچ چیزی جبران نمی شود".

دفاع 'تمام قد' از فرماندهان

گذشته از اولویت نمایش قدرت، طبیعتا قابل پیش بینی بود "اولویت بعدی آقای خامنه ای در خطبه های روز جمعه، مقابله با بی اعتبار شدنِ تاریخی حکومت بر سر ماجرای هواپیما باشد". در عین حال البته تصور نمی شد رهبر "از خط قرمزهایی همچون زیر سوال رفتن سپاه پاسداران و فرماندهانش رد شود، یا حتی از تمجید از سپاه و اقدامات اخیر آن در داخل و خارج صرف نظر کند". حتی انتظار می رفت آیت الله خامنه ای تلاش کند "به نوعی خود، حکومت یا سپاه را در جایگاه مظلوم یا قربانی وقایع اخیر قرار دهد".

رد پای چنین اولویت هایی در خطبه های نماز جمعه امروز، به وضوح قابل تشخیص بود. رهبر انتقادات وارد بر حکومت در ماجرای سقوط هواپیما را چنین توصیف کرد که "عدّه‌ای سعی می کنند یوم‌الله‌های حساس این روزها [تشییع قاسم سلیمانی و حمله موشکی سپاه] را به دست فراموشی بسپارند و مسائل دیگری را مطرح کنند". آقای خامنه ای در این میان، نظام و سپاه را قربانی توطئه ای تبلیغاتی معرفی کرد که "به تبع و هدایتِ تلویزیون‌های آمریکایی و رادیوهای انگلیسی" انجام شده، و در مورد "زیرسوال رفتن سپاه" هشدار داد: "دشمن ما خوشحال شد؛ به خیال اینکه یک مستمسکی به دست آورده است که بتواند سپاه را زیر سؤال ببرد."

آیت الله خامنه ای حتی از "آن پدرمادرهایی و صاحب‌عزاهایی که با وجود اینکه دلهایشان پُر از درد و غم بود، در مقابل توطئه و وسوسه‌ دشمن ایستادند، برخلاف آنچه که میل دشمنان بود موضع گرفتند و حرف زدند" تمجید کرد؛ که انگار یعنی صاحب‌عزاهایی که اینچنین حرف نمی زنند درگیر "توطئه و وسوسه دشمن" شده اند.

در نهایت، آقای خامنه کوچکترین اشاره ای به نادرست بودن روایت های اولیه سپاه در مورد سقوط هواپیما نکرد و هیچ سرزنشی را متوجه فرماندهان سپاه ندانست. دراقع، مشخصا از آنها تشکر هم کرد:"در این حادثه ابهام‌هایی وجود دارد. تشکر می کنیم از فرماندهان سپاه که توضیح دادند، برای مردم مطالبی را بیان کردند ولی باید حادثه پیگیری بشود و از حوادث مشابه هم باید به طور جدی پیشگیری بشود."

رهبر جمهوری اسلامی ایران، به علاوه با توصیفی حماسی از مراسم تشییع جنازه قاسم سلیمانی، از"اهانت به عکس" او (در تظاهرات معترضان خیابانی اخیر) انتقاد کرد و پرسید: "آن چند صد نفری که به عکس سردار شهیدِ باافتخار ما اهانت میکنند، آنها مردم ایرانند یا این جمعیّت میلیونی عظیمی که در خیابان ها نشان می دهند خودشان را؟"

طبیعتا، نوع اشاره آیت الله خامنه ای به ماجرای ساقط شدن هواپیما و اعتراضات بعدی، تایید کننده انتظاری محوری بود که از پیش از خطبه های امروز وجود داشت. یعنی این انتظار که نمی بایست "راجع به میزان مسئولیت‌پذیری فرمانده کل قوا در خصوص اقدامات سپاه پاسداران تصورات اغراق آمیز داشت".

حق نشر عکسIRIBImage captionطیفی وسیع از فعالان و چهره های حامی رهبر به بالا بردن سطح انتظارات همفکران خود از خطبه های امروز پرداخته بودند، تا آنجا که گویی آقای خامنه ای می خواسته در مورد معترضان داخلی، آمریکا، توافق هسته ای یا حتی دولت روحانی موضعی "تاریخی" بگیرد

ضرورت حضور بعد از ۸ سال؟

شاید تنها ویژگی خطبه های امروز رهبر که با انتظارات اولیه تفاوت داشت این بود که تصور می شد بعد از هشت سال وقفه در حضور رهبر در مراسم جمعه، "آیت الله خامنه ای و دفتر او برای به 'تاریخ چسباندن' این خطبه ها، حداقل یک 'شگفتی لفظی' مشخص را برای مخاطبان رسانه ها و ناظران مسائل ایران مهیا کرده باشند".

واقعیت آن است که حتی اگر آقای خامنه ای و مشاورانش چنین تلاشی کرده بودند، در عمل خطبه های او، به لحاظ کلامی هم یکی از عادی ترین سخنرانی های رهبر بود.

توصیف "رزمندگان بدون مرز" برای سپاه قدس، احتمالا تنها "واقعه کلامی" قابل ذکر در سخنرانی امروز رهبر محسوب می شد. چون به طور مشخص، با توجه با آشنا بودن نام هایی چون "خبرنگاران بدون مرز" یا "پزشکان بدون مرز"، ممکن است ترجمه "رزمندگان بدن مرز" به زبان های دیگر، کلیدواژه تبلیغاتی معروفی را برای اشاره به این نیرو تولید کند که به درد موتورهای جستجوی اینترنتی هم بخورد.

در نهایت اما، صرف نظر از بازی های کلامی و نیز تلاش معمول برای "قدرت نمایی" در پوشش رسانه ای نماز جمعه، به نظر می رسد "مضمون" سخنان امروز، بسیاری از مدافعان او را در مقابل این پرسش قرار داده که ضرورت حضور رهبر در مراسم نماز جمعه بعد از هشت سال چه بوده است؟

این پرسش، به ویژه از آنجا موضوعیت یافته که در روزهای اخیر، طیفی بسیار وسیع از فعالان و چهره های حامی رهبر به بالا بردن سطح انتظارات همفکران خود از خطبه های امروز پرداخته بودند، تا آنجا که گویی آقای خامنه‌ای می خواسته در مورد معترضان داخلی، آمریکا، توافق هسته ای یا حتی دولت روحانی مواضعی "تاریخی" بگیرد.

این رویکرد، در هزاران بار تکرار عبارت هایی چون "نماز جمعه تاریخ ساز" در نوشته ها و تبلیغات حامیان حکومت در فضای مجازی بروز و ظهور داشت. حتی جمعی از چهره ها و فعالان، هشدار دادند که به خاطر نقش تعیین‌کننده خطبه ها، احتمالا بعد از مراسم نماز جمعه دشمنان نظام عملیاتی بزرگ انجام خواهند داد تا صحبت های رهبر را به حاشیه برانند. این در حالی است که اغراق نیست اگر گفته شود حتی مضمون مداحی مراسم امروز نماز جمعه (که در آن به حسن روحانی کنایه زده می شد) یا تصویر برخاستن رئیس جمهور از سجاده بلافاصله پس از پایان نماز، بیش از مضمون خطبه های آیت الله خامنه ای خبرساز شده است.

علی رغم فاصله مضمون خطبه های نمازجمعه اخیر با انتظارات ایجاد شده در میان حامیان رهبر جمهوری اسلامی ایران، البته این حامیان در آینده کماکان ناچار خواهند بود مضمون خطبه های امروز را بسیار مهم تلقی کنند. حتما طیفی از موسسات و نهادهای متصل به بودجه عمومی نیز، در مورد سخنرانی جمعه به "تولید محتوا" خواهند پرداخت.

ولی فارغ از میزان تبلیغاتی که در مورد خطبه های آقای خامنه ای انجام خواهد شد، نماز جمعه امروز بیش از هرچیز نشان دهنده تصویر رهبری پا به سن گذاشته بود که با وجود ادامه سرسختی در عرصه های داخلی و خارجی، در مواجهه با "جنس" جدید بحران های پیش روی حکومت خود، ابتکار یا سخن جدیدی ندارد.

درحقیقت، گویی مهم ترین علت خطبه خوانی آیت الله خامنه ای پس از هشت سال -در فضای پس از فراگیرشدن شعار علیه شخص او در تجمع های اعتراضی- نه بیان موضعی خاص، که صرفا نوعی یادآوریِ بلاتکلیف از "حضور" کلی رهبر در صحنه بود.