این درگیری نظامی اگرچه کوتاه بود، اما شدیدترین درگیری میان دو کشور از زمان آتش‌بس جنگ سال ۱۹۹۴ محسوب می‌شد. این در حالی است که در تمام این سالها هر دو کشور درگیری‌های پراکنده‌ای داشته‌اند.
اختلاف جمهوری آذربایجان و ارمنستان بر سر منطقه کوچکی است که شاید به سختی در نقشه جهان دیده شود، اما در عین حال درگیری اخیر نشان داد که این اختلاف، زمینه‌ای جدی برای تبدیل شدن به یک جنگ تمام عیار دارد؛ آن‌هم جنگی که می‌تواند پای ترکیه به عنوان عضو ناتو، روسیه به عنوان یک قدرت اتمی، و حتی ایران به آن باز شود.
آتش‌بسی که به دست آمده در این مرحله بسیار محدود است و بر اساس بیانیه وزارت خارجه روسیه، تنها شامل چهار بند پایه‌ای است: از جمله تبادل زندانیان جنگی و لزوم مذاکرات بیشتر در چارچوب گروه مینسک.
اما تا همین‌جا، این درگیری که در این مدت کوتاه، دست کم۴۰۰کشته (شامل غیرنظامیان و کودکان) بر جای گذاشته و هزاران نفر را آواره کرده، چه دستاوردی برای دو طرف داشته؟ آیا اصولا این درگیری برنده‌ای تا این لحظه داشته؟
مساله جنگ
درگیری نظامی اخیر، اهداف نظامی مشخصی نیز دارد
اگر دلیل این جنگ، اختلاف مرزی و ادعای مالکیت بر سرزمینی مشخص است، در ظاهر ارمنستان برنده است، چرا که جمهوری آذربایجان در نهایت موفق نشد مناطق تحت کنترل جدایی‌طلبان را از دست آنها خارج کند. به بیان دیگر نقشه این اختلاف به دلیل این دو هفته درگیری تغییری نکرد و ظاهرا "جمهوری آرتساخ" با ادعای استقلال از آذربایجان، همچنان در منطقه قره‌باغ بر سرکار است.
اما بحران قره‌باغ و اختلاف دو کشور، مساله‌ای چند لایه و پیچیده است و به همین دلیل قضاوت درباره نتایج این درگیری نظامی شدید، به سادگی بررسی نقشه درگیری نیست. و چه بسا به دلیل همین پیچیدگی نیز در حال حاضر، نه باکو خود را در موضع بازنده می‌بیند و نه ایروان خود را برنده این درگیری می‌خواند.
نخستین نکته مهم در ارتباط با آتش‌بس این است که این یک آتش‌بس دائمی و تثبیت شده نیست. برعکس، این آتش‌بس در واقع مقدمه‌ای است برای مذاکرات بیشتر که می‌تواند به نتیجه نرسد و هر لحظه آتش‌بس به پایان برسد. بیانیه وزارت خارجه روسیه به مذاکره با حضور روسای گروه مینسک اشاره کرده که به معنای مذاکراتی پنج‌جانبه با حضور آذربایجان، ارمنستان، روسیه، آمریکا و فرانسه خواهد بود.
هم جمهوری آذربایجان و هم ارمنستان، در جغرافیای سیاسی، عضو قاره اروپا محسوب می‌شوند و همین موضوع نیز موجب می‌شود تا نه تنها از نظر ساختاری، نهادهای مرتبط اروپایی با حساسیت این درگیری را دنبال کنند، بلکه سران دو کشور نیز در عملکرد بین‌المللی احتیاط‌های ویژه‌ای را در نظر بگیرند.
به همین دلیل برای جمهوری آذربایجان، پیمودن مسیری شبیه به آنچه ارمنستان در دهه ۹۰طی کرد، آسان نیست. در آن جنگ، گروه بزرگی از شهروندان جمهوری آذربایجان از مناطق جنوب شرقی این کشور آواره شدند و اتهاماتی در سطح کشتار و پاک‌سازی نژادی علیه دو طرف مطرح شد.
فارغ از اینکه اصولا آیا جمهوری آذربایجان قدرت نظامی کافی را برای تصاحب کامل قره‌باغ در مدت زمان کوتاه دارد یا نه، اصولا این استراتژی، مسیر بسیار پرهزینه‌ای است. سرنوشت ارمنی‌های قره‌باغ و شهرهای اطراف، مساله‌ای نیست که جمهوری آذربایجان بتواند به آسانی از کنار آن عبور کند.
حتی ترکیه نیز که هنوز بعد از بیش از یکصدسال با مساله "نسل‌کشی ارامنه" در مجامع بین‌المللی دست و پنجه نرم می‌کند، در حمایت نظامی همه‌جانبه از جنگی که در جریان آن، هزاران ارمنی کشته و آواره شوند، باید عوامل بیشتری را مدنظر قرار بدهد.
به همین دلیل، از ابتدای درگیری و شدت گرفتن آن، یک پیشروی همه جانبه نظامی به داخل قره‌باغ و کنترل شهرهای ارمنی‌نشین، یکی پس از دیگری، گزینه راهبردی قابل اتکایی به عنوان یک هدف نظامی کوتاه مدت برای جمهوری آذربایجان محسوب نمی‌شود.
این بدان معنا نیست که دولت جمهوری آذربایجان در تبلیغات جنگی، مساله بازپس گرفتن این مناطق را از مسیر نظامی مطرح نکند. کمااینکه الهام علی‌اف، رئیس‌جمهوری آذربایجان در سخنرانی‌ها تا آخرین روز درگیری، کمترین حد عقب‌نشینی در این زمینه نشان داد و بارها پافشاری کرد که باکو از پایان دادن به اشغال از مسیر نظامی، ابایی ندارد.
پس با این وصف او چرا پیش از پایان دادن به اشغال با آتش‌بس موافقت کرد؟
پایان یک 'درگیری یخ‌زده '
از زمان آتش‌بس میان دو کشور در دهه ۹۰ میلادی، اختلاف بر سر قره‌باغ به مرور در دسته درگیری‌های یخ‌زده قرار گرفت
در روابط بین‌الملل، درگیری یخ‌زده به اختلافات نظامی اطلاق می‌شود که بدون نتیجه‌گیری قطعی و رسیدن به یک پیمان صلح به پایان می‌رسند، اما ریشه‌های اختلاف حل نمی‌شود. قفقاز در حال حاضر یکی از مراکز بزرگ درگیری‌های یخ‌زده جهان است و در این منطقه سه جمهوری خودخوانده وجود دارند که استقلال آنها از سوی جامعه بین‌المللی به رسمیت شناخته نشده است. اما در عین حال کنترل آنها نیز در دست دولت مرکزی نیست.
"جمهوری آرتساخ" (در کنار "جمهوری اوستیای جنوبی" و "جمهوری آبخاز" هر دو متعلق به گرجستان) یکی از این درگیری‌های یخ‌زده محسوب می‌شود. این واحد سیاسی عملا ادامه تشکیلات استان 'قفقاز کوهستانی' است که حدود ۷۰ سال در دوران اتحاد جماهیر شوروی از امتیاز خودمختاری برخوردار بود و بعد از جنگ ارمنستان و جمهوری آذربایجان موفق شد از راه پیشروی نظامی، مناطق بیشتری را در جنوب غربی جمهوری آذربایجان به زیر کنترل خود در آورد.
موضع اصولی ارمنستان، نه الحاق بخش‌هایی از خاک جمهوری آذربایجان به خاک خود، بلکه حمایت از ارمنی‌هایی است که دهه‌ها در دوران اتحاد جماهیر شوروی، به عنوان استان قفقاز کوهستانی از خودمختاری برخوردار بودند و اگرچه بر اساس تقسیمات رسمی، بخشی از "جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان" محسوب می‌شدند، اما پیش از فروپاشی شوروی، یک استان جدا از باکو بودند.
اگرچه هنوز روشن نیست که آتش‌بس اخیر دنباله‌دار خواهد شد یا نه، اما جمهوری آذربایجان در پی این دو هفته خونبار دست‌کم به یک دستاورد روشن و مهم رسید: بار دیگر مساله قره‌باغ را به روی میز آورد. آن هم نه به عنوان یک اختلاف به ظاهر بی‌اهمیت بین دو کشور کوچک در دورترین مرزهای شرقی اروپا، بلکه به عنوان یک درگیری با پتانسیل بالا برای تبدیل شدن به یک بحران بزرگ بین‌المللی.
به بیان دیگر جمهوری آذربایجان که می‌گوید بر اساس حقوق بین‌الملل، بخش‌هایی از خاکش در اشغال ارمنستان است و "جمهوری آرتساخ" تلاشی برای جدا کردن این منطقه و الحاق آن به ارمنستان است، موفق شد اختلاف را از یک 'درگیری یخ‌زده' به یک درگیری فعال تبدیل کند.
نه تنها مساله احتمال رویارویی نظامی ترکیه (به عنوان عضو ناتو) با روسیه، در زمینه درگیری اخیر به نگرانی‌هایی گسترده دامن زد، بلکه جمهوری آذربایجان به شکلی روشن به اروپا نشان داد که قره‌باغ نه فقط یک اختلاف مرزی، بلکه یک بحران مرتبط با موضوع امنیت انرژی این قاره است.
دو خط لوله انتقال نفت و گاز از جمهوری آذربایجان به اروپا، هر دو از مناطقی عبور می‌کنند که با مرز مناطق مورد مناقشه و در واقع همان خط مقدم یک جنگ تمام عیار، فاصله بسیار کمی دارند.
دستاوردهای ژئوپولتیک
مساله قره‌باغ ابعادی فراتر از اختلاف میان دو کشور در منطقه قفقاز دارد
علاوه بر زنده کردن مساله قره‌باغ در عالی‌ترین سطوح بین‌المللی، جمهوری آذربایجان همواره ناچار است تا در مساله نفوذ و قدرت روسیه در منطقه نیز، استراتژی روشنی داشته باشد. در دکترین امنیتی مسکو، هر دو کشور به عنوان بخشی از مناطق حائل میان مرزهای روسیه و تهدیدهای خارجی دسته‌بندی می‌شوند و روسیه امیدوار است که هر دو کشور را در حلقه خود حفظ کند؛ استراتژی پیچیده‌ای که در ارتباط با جمهوری آذربایجان هرگز آسان نبوده.
مهم‌ترین تحول در این زمینه که به نزدیکتر شدن ارمنستان به روسیه منجر شد در پایان دهه ۹۰ میلادی رخ داد که جمهوری آذربایجان تصمیم گرفت از 'سازمان پیمان امنیت جمعی' خارج شود. این ائتلاف نظامی که به "ناتوی یوروآسیا" هم معروف است، یکی از چندین نهادی است که دکترین دفاعی روسیه در زمینه حفظ نفوذ در منطقه حائل در آن بازتاب دارد.
و البته همین سازمان نیز در حال حاضر به سپر دفاعی ارمنستان در برابر جمهوری آذربایجان تبدیل شده است. مسکو اگر به دنبال حفظ این ائتلاف و جدی گرفته شدن آن از سوی جامعه بین‌المللی است، در جنگ تمام عیار ارمنستان و جمهوری آذربایجان دیگر نمی‌تواند کاملا بی‌طرف باشد؛ هر چند که تا این مرحله هنوز هیچ خطری خاک ارمنستان را تهدید نکرده و درگیری‌ها در مناطقی رخ می‌دهند که متعلق به آذربایجان هستند.
اما عدم عضویت جمهوری آذربایجان در ناتوی یوروآسیا به معنای دوری باکو از مسکو نیز نیست. جمهوری آذربایجان اگرچه با ترکیه روابط بسیار نزدیکی دارد، اما به دلیل فقدان آزادی سیاسی و ساختار دموکراتیک، چشم‌اندازی برای تبدیل شدن این کشور به یک گرجستان دیگر در قفقاز وجود ندارد و الهام علی‌اف نیز هرگز به ماجراجویی‌های ژئوپولتیک که ولادیمیر پوتین را برنجاند، علاقه‌ای نشان نداده. برای کرملین این مساله اهمیت بسیاری دارد.
به همین دلیل، در نهایت موضع روسیه در مساله قره‌باغ، نه جانبداری از ایروان (شبیه به جانبداری آنکارا از باکو) بلکه تلاش برای جلوگیری از هرگونه درگیری است. به بیانی، قره‌باغ و اختلاف ارمنستان و جمهوری آذربایجان، شبیه به یک سردرد اضافه است که روسیه ترجیح می‌دهد هرگز مجبور به ورود نظامی به آن نشود.
حالا که درگیری شدیدی بعد از دهه‌ها رخ داده، روسیه چاره‌ای ندارد که دستگاه دیپلماسی‌اش را با همه قوا به کار اندازد تا مذاکرات به شکل جدی انجام شود؛ مذاکراتی که در نهایت برای ارمنستان خبر خوبی نیست.
به بیان دیگر، اگرچه در ظاهر مهم‌ترین دستاورد ارمنستان در میدان جنگ رقم خورده و این واقعیت که در زمان آتش‌بس، همچنان جمهوری آذربایجان نتوانسته کنترل مناطق محل اختلاف را به دست بگیرد، اما از امروز بار دیگر ارمنستان مجبور است که درباره وضعیت حقوقی این مناطق با جمهوری آذربایجان مذاکره کند.
هم باکو و هم آنکارا به خوبی می‌دانند که پایان دادن به مساله قره‌باغ به شکلی که اعتبار و قدرتشان زیر سئوال نرود و منافعشان تامین شود، کار بسیار دشواری است. در چارچوب گروه مینسک، روسیه و آمریکا حضور دارند و در هر دوی این کشورها، لابی سیاسی ارمنی‌ها، یک ساختار مدنی با نفوذ و قدرتمند است. علاوه بر آن، مسیحی بودن ارمنی‌ها نیز در ارتباطشان با کشورهایی مانند روسیه و آمریکا، به یک عامل مهم برای نزدیکی تبدیل شده است.
در چنین فضایی است که چه بسا تا اینجا، این جمهوری آذربایجان است که در پی این جنگ، با ایجاد کردن فرصتی جدید برای چانه‌زنی سیاسی و ابتکار عمل دیپلماتیک، به دستاوردی روشن دست یافته؛ دستاوردی که می‌تواند سنگ‌بنایی باشد برای موفقیت‌های بیشتر و تغییراتی (حتی اندک) در موازنه قدرت منطقه قفقاز.
دیدگاه و نظرات ابراز شده در این مطلب، نظر نویسنده بوده و لزوما سیاست یا موضع ایرانگلوبال را منعکس نمی‌کند.
افزودن دیدگاه جدید