چرا برجام توافقی بی‌ثبات است؟

جو بایدن، رئیس جمهور منتخب آمریکا، هم پیش از انتخابات در مقاله‌ای در سی ان ان و هم بعد از انتخابات، در مصاحبه‌ای که در نیویورک تایمز منتشر شد، بر عزم خود مبنی بر بازگشت به توافق هسته‌ای با ایران (برجام) که دونالد ترامپ در سال ۲۰۱۸ بطور یک‌طرفه از آن خارج شد، تاکید کرده است. بایدن چنین مطرح کرده که "اگر ایران کاملا خود را با توافق هسته‌ای (برجام) انطباق دهد، ایالات متحده هم به عنوان نقطه شروع مذاکرات دیگر به توافق باز خواهد گشت". تا این لحظه، موضع رسمی ایران که توسط حسن روحانی به کرات اعلام شده این بوده که "اگر آمریکا به تعهدات برگردد ما هم به تعهدات برمی‌گردیم".

تضادی که در اینجا به نظر می‌رسد این است که هر دو طرف انتظار دارند که گام اول را طرف مقابل بردارد. این مسئله قابل حل است. اروپا می‌تواند در این زمینه واسطه شود که یا حکومت ایران از موضع خود دست بکشد و اول آن کشور به تعهداتش باز گردد و یا آمریکا نخست تحریم‌ها را بردارد. در صورت خلف وعده طرف مقابل، هم ایران می‌تواند دوباره تعهدات برجامی‌اش را زیر پا بگذارد، هم بایدن می‌تواند تحریم‌های هسته‌ای را باز گرداند و به علاوه با استفاده از مکانیزم ماشه تحریم‌های بین‌المللی را که قطعنامه ۲۲۳۱ آن‌ها را ملغی کرده بود، دوباره بر قرار کند.

برخی کارشناسان عنوان می‌کنند که برای بایدن بازگشت به برجام آسان نیست و شاید اصولا با توجه به وقایع چهار سال گذشته حتی میسر نباشد. تکیه آنان بر افزایش دقت موشک‌های ایران است و خطری که از این بابت کشورهای خلیج فارس و اسرائیل را تهدید می‌کند. آنان حمله به تاسیسات نفتی عربستان در سال ۲۰۱۹ را که به ایران نسبت داده می‌شود موید این امر می‌دانند. این که بایدن باید تلاش زیادی برای متقاعد کردن شرکای آمریکا در منطقه به خرج دهد جای انکار نیست. اما بایدن می‌تواند برای آنان استدلال کند که در صورتی که ایران هیچگونه نرمشی از خود در باب مسائل اساسی که او به دنبال حل آن‌ها است، و مورد علاقه شرکای منطقه ای آمریکا نیز هست، از خود به خرج ندهد راه برگرداندن تحریم‌ها همیشه باز است.

از طرف دیگر، رافائل گروسی، رئیس سازمان بین‌المللی انرژی اتمی در مصاحبه ۲۷ آذر با رویترز گفته که به نظر او بازگشت به وضعیت قبلی و خانه اول معنا ندارد چون خانه اول دیگر وجود ندارد چرا که ایران از خطوط بسیاری که در برجام ترسیم شده بود عبور کرده است. وی افزوده است که باید "یک سند ضمیمه" تهیه شود که در آن مسیر بازگشت به برجام مشخص شود. با این همه وی اذعان کرده است که موضوع یک "تصمیم گیری در سطح سیاسی است".

آقای گروسی درست می‌گوید. نهایتا بازگشت به برجام یک تصمیم‌گیری سیاسی است. در واقع همانطور که بایدن در نوشته خود به آن اشاره کرده انگیزه وی برای بازگشت به برجام "شروع مذاکرات دیگر" است. در مصاحبه ۱۲ آذر بایدن با نیویورک تایمز که پیشتر به آن اشاره شد، آمده است که نظر تیم امنیت ملی بایدن این است که "در فاصله بسیار کوتاهی" پس از بازگشت دو طرف به برجام، باید دور جدیدی از مذاکرات آغاز شود که نهایتا دوران محدودیت‌ تولید مواد هسته‌ای که اینک در چارچوب برجام ۱۵ سال است افزایش یابد و علاوه بر این، تکلیف فعالیت‌های زیانبخش ایران در منطقه، که از طریق نیروهای نیابتی‌اش در لبنان، عراق، سوریه و یمن صورت می‌گیرد روشن شود.

در همین رابطه خود بایدن می‌گوید: "با مشورت با متحدان (اشاره به ۱+۵) و شرکایمان (اشاره به عربستان و امارات و اسرائیل) مذاکراتی را آغاز خواهیم کرد که به توافقی تکمیلی برسیم که محدودیت‌های برنامه هسته‌ای را هم طولانی‌تر و هم محکم‌تر کند و هم‌چنین (مشکلات ناشی از) برنامه موشکی (ایران) را حل کند".

به عبارت دیگر، هدف بایدن از بازگشت به برجام، جلب حمایت‌ بین‌المللی به منظور ایجاد یک جبهه متحد در مقابل حکومت ایران، جهت آغاز دور جدیدی از مذاکرات و تحقق خواسته‌های دیگر آمریکا است. بایدن، درست نقطه مقابل دونالد ترامپ که سیاست خارجی را با رویکرد یکجانبه گرایانه دنبال می‌کرد، شدیدا به چندجانبه گرائی و همکاری‌های بین‌المللی برای پیشبرد سیاست خارجی آمریکا اعتقاد دارد.

فضا در جهت این تفکر بایدن در حال شکل‌گیری است و احتمالا شاید هماهنگی هائی نیز صورت گرفته است. اخیرا فرانسه، بریتانیا و آلمان در بیانیه‌ای مشترک درباره پیامدهای نصب سانتریفیوژهای پیشرفته برای غنی‌سازی اورانیوم و نیز اجرای مصوبه تازه مجلس ایران درباره تعهدات هسته‌ای به حکومت ایران هشدار دادند. هایکو ماس، وزیر خارجه آلمان که کشورش در حال حاضر ریاست شورای اتحادیه اروپا را به عهده دارد، در مصاحبه‌ای با هفته نامه اشپیگل در تاریخ ۱۴ آذر تاکید کرد که توافق برنامه جامع اقدام مشترک موسوم به برجام در سال ۲۰۱۵ دیگر کافی نیست و آلمان به ایران "اعتماد ندارد". او در اظهار نظری کم‌سابقه گفت: "ما انتظارات روشنی از ایران داریم: سلاح هسته‌ای نداشته باشد، و همین طور برنامه موشک بالستیکی نداشته باشد که کل منطقه را تهدید کند. ایران باید نقش دیگری در منطقه ایفا کند."

سه روز بعد، وقتی از سخنگوی وزارت خارجه چین در خصوص اظهار نظر آقای ماس سئوال شد، وی بدون رد نظر وزیر امور خارجه آلمان بر ضرورت بازگشت فوری همه طرف‌ها به برجام تاکید کرده اما افزود که "بدیهی است که برجام قادر نخواهد بود که تمام مسائل امنیتی منطقه را حل کند".

در حالی که مذاکره و دیپلماسی باید اساس حل اختلافات حل نشده بین ایران و آمریکا را تشکیل دهد، رهبر ایران، آیت‌الله علی خامنه‌ای بیش از سی سال است که راه مذاکره به منظور کاهش تنش (دِتانت) با آمریکا را بسته است. مسئله به این روزها و سیاست‌های ترامپ باز نمی‌گردد. آیت‌الله خامنه‌ای از اوباما هم با عنوان "دست چدنی زیر دستکش مخملی" یاد کرد.

سی سال پیش، در اردیبهشت سال ۱۳۶۹ در دیدار معلمان و کارگران آقای خامنه‌ای گفت: "و اما مذاکره. من معتقدم، آن کسانی که فکر می‌کنند ما باید با رأس استکبار - یعنی امریکا - مذاکره کنیم، یا دچار ساده‌لوحی هستند، یا مرعوبند". در حالی که هیچ جریان سیاسی و یا فردی، از جمله آقای هاشمی رفسنجانی، مقصودش از مذاکره با آمریکا تسلیم شدن به خواسته‌های آمریکا نبود بلکه هدف کاهش تنش بود، آقای خامنه‌ای ضمن همین بیانات گفت: " خاک بر سر آن ملت و دولتی که زیر بار این‌طور تحمیل‌های امریکا برود".

۲۵ سال بعد از آن تاریخ، پس از توافق هسته‌ای و در پی ۲۳ ماه مذاکره به ویژه با آمریکا بحث و گمانه‌زنی صاحب نظران درباره امکان عادی‌سازی روابط دو کشور افزایش یافت. اما هنوز هیاهوی توافق تاریخی هسته‌ای فروکش نکرده بود که آقای خامنه‌ای مذاکره با آمریکا را "مگر در مورد مسائل هسته‌ای" ممنوع اعلام کرد. ایشان این بار علت واقعی مخالفت با مذاکره و کاهش تنش با آمریکا را علنی کرده و هدف از مذاکره را "توطئه و تهاجم همه‌جانبه فرهنگی، اعتقادی و سیاسی دشمن" برشمرد. وی افزود که "سست کردن اعتقادات دینی و سیاسی و تلاش برای جذب جوانان فعال و اثرگذار در سطوح مختلف، از جمله برنامه‌های لشکر سیاسی و فرهنگی دشمن است."

معنای ساده این بیانات این است که در صورت رفع دشمنی با آمریکا، حمایت حکومت در میان پایگاه اجتماعی‌اش، به خصوص جوانان سست می‌شود، چرا که دیگر انقلابی در کار نخواهد بود. لذا نظام موجود که بر پایه تضاد با آمریکا (استکبار) پایه‌ریزی شده موضوعیت خود را از دست می‌دهد. بطور اخص روحانیت و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی که وظیفه آنها محافظت از انقلاب است، وقتی دیگر انقلابی در کار نباشد، بلاموضوع می‌شوند. احمد علم الهدی، امام جمعه مشهد خطر رفع تنش با آمریکا را حس کرده و گفت: "توافق‌ها و برجام ابزاری است که به ایران نفوذ کنند و رهبری و نظام را براندازند."

تضاد آشتی ناپذیر با اسرائیل یک پایه دیگر ایدئولوژیک نظام دینی ایران را تشکیل می‌دهد. حکومت ایران نه تنها در حرف بلکه در عمل هم موضعی آشتی ناپذیر نسبت به اسرائیل دارد. آقای خامنه‌ای به صراحت می‌گوید "ما در قضایای ضدیت با اسرائیل دخالت کردیم؛ نتیجه‌اش هم پیروزی جنگ سی و سه روزه [لبنان] و پیروزی جنگ بیست و دو روزه [اسرائیل علیه غزه] بود. بعد از این هم هر جا هر ملتی، هر گروهی با رژیم صهیونیستی مبارزه کند، مقابله کند، ما پشت سرش هستیم و کمکش می‌کنیم و هیچ ابائی هم از گفتن این حرف نداریم."

این تضاد آشتی ناپذیر با آمریکا و اسرائیل چنانکه گفته شد از دید رهبر ایران و جریان همسو و حامی او جنبه موجودیتی دارد. از این‌رو، تلاش‌های آقای بایدن برای باز کردن باب مذاکره و رفتن به فاز بعدی، از جمله بحث در مورد برنامه موشکی و رفتار منطقه‌ای ایران و تغییر برنامه هسته‌ای به احتمال قوی با شکست روبرو خواهد شد. در آن صورت دولت آقای بایدن چاره‌ای به جز بازگرداندن تحریم‌ها ندارد، هر چند که خود او در مقاله سی ان ان صحبت از اعمال "تحریم‌های هدفمند" کرده است. در جمع‌بندی نهائی برجام نه به دلیل طبیعت توافق، آنطور که تندرو ها در ایران می‌خواهند القاء کنند، بلکه به دلیل ادامه خصومت حکومت ایران با آمریکا و ممانعت آقای خامنه‌ای از مذاکره برای کاهش تشنج، توافقی است که لرزان به نظر می‌رسد.