مجتبی سمیع‌نژاد: در فروردین ماه گذشته، شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد در ژنو با صدور قطعنامه‌ای به تعیین گزارشگر ویژه‌ای برای بررسی وضعیت حقوق بشر در ایران رأی داد تا درخواست بسیاری از زندانیان، فعالان و گروه‌های حقوق بشر داخلی و خارجی بعد از مدت‌ها رنگ واقعیت به خود بگیرد. وضعیت بحرانی حقوق بشر در ایران ایجاب کرد که گزارشگری ویژه از سوی سازمان ملل برای جمهوری اسلامی ایران تعیین شده و از نزدیک با واقعیاتی که در ایران می‌گذرد، دیدار کند.
در خصوص کارکرد و نحو‌ه‌ی عمل و ابزارهایی که گزارشگر ویژه سازمان ملل در اختیار دارد با رویا کاشفی سرپرست کمیته حقوق بشر در انجمن پژوهشگران ایران گفت‌وگویی کرده‌ام که در ادامه می‌آید:
در ابتدا از رویا کاشفی این سوال را می‌پرسم که ساز و کار گزارشگر ویژه سازمان ملل چیست ودر واقع چه ابزاری در اختیار دارد و چه می‌تواند بکند؟
از سال ۱۹۸۰ سازمان ملل متحد نیاز داشتن گزارشگران ویژه را تشخیص داده بود و اولین گزارشگر در سال ۱۹۸۲ انتخاب شد. دو نوع گزارشگر یا ناظر از طرف سازمان ملل متحد کار می‌کنند اولی گزارشگر تماتیک هست به این معنی که بر اساس تمی خاص مسئول بررسی، ارزیابی، نظارت و گزارشگری است و حوزه کار او محدوده جغرافیایی ندارد. مثلا اولین گزارشگر ویژه تم کاریش اعدام‌های فراقانونی و خودسرانه بود. دومین نوع گزارشگر ویژه مربوط به کشورها است. به این معنی که بر اساس اخبار و اطلاعات و گزارش‌هایی که به سازمان ملل متحد ارسال می‌شود تصمیم گرفته می‌شود که وضعیت حقوق بشر در کشور خاصی نیاز به توجه و نظارت ویژه دارد و فردی خاص مسئول نظارت و گزارشگری می‌شود.
از کاشفی در مورد گزارشگران ویژه‌یی که از سوی سازمان ملل برای جمهوری اسلامی در طول سه دهه گذشته تعیین شده‌اند سوال می‌کنم و اقداماتی که آن‌ها صورت داده‌اند. وی پاسخ می‌دهد:
برای جمهوری اسلامی از سال ۱۳۶۳ گزارشگر ویژه تایین شده بود. کار آخرین گزارشگر ویژه ایران، آقای موریس کاپیتورن، در سال ۱۳۸۰ به پایان رسید و دولت آقای خاتمی قول دادند که اگر ایران گزارشگر ویژه نداشته باشد اجازه داده خواهد شد که گزارشگران تماتیک به ایران سفر و تحقیق کنند. لازم به یادآوری است که آخرین گزارش آقای کاپیتورن لحن بسیار انتقادی داشت و ابراز تاسف ایشان از این‌که توقعاتی که با روی کار آمدن آقای خاتمی به وجود آمده بود به تحقق نپیوسته بود. بعد از پایان کار ایشان، در سالهای ۱۳۸۲ ، ۱۳۸۳ و ۱۳۸۴ پنج گزارشگر به ایران سفر کردند و هر پنج نفر گزارش‌های منفی ارائه دادند و از سال ۱۳۸۴ دیگر اجازه ورود به هیچ یک از گزارشگران ویژه داده نشده است. عدم همکاری با گزارشگران ویژه خود پوئن منفی در ارزیابی وضعیت حقوق بشر کشورها به حساب می‌آید. البته این قول داده شده است که تا پایان امسال میلادی خانم ناوی پیلای می‌تواند به ایران سفر کند ولی هنوز تاریخ سفر وی مشخص نشده است.
کاشفی ادامه می‌دهد: «این افرادِ متخصص هیچ‌گونه حقوقی دریافت نمی‌کنند و فقط از پرسنل و امکانات سازمان ملل متحد برای انجام وظایف خودشان کمک می‌گیرند. گزارشگران تماتیک دوره سه ساله و گزارشگر کشورها دوره یک ساله دارند. امروز با انتخاب آقای شهید به عنوان گزارشگر ویژه ایران، ۴۴ گزارشگر ویژه برای سازمان ملل فعالیت می‌کنند که ۹ نفر مسئول بررسی کشورها و بقیه گزارشگران تماتیک هستند که طبیعتن گزارشگر ویژه ایران از اطلاعاتی که تا به امروز به دیگر گزارشگران ارسال شده کار خودش را آغاز خواهد کرد.»
کاشفی نحوه کار کردن هر دو گزارشگر را یکسان عنوان می‌کند و ادامه می دهد: «افراد مستقل، نهادهای مدنی ، حقوق بشری و یا غیر دولتی (ان جی او) می‌توانند برای آن‌ها اطلاعات ارسال کنند که بعضی اوقات هم اطلاعات اضطراری است. به عنوان مثال زمانی که حبیب لطیفی در خطر اعدام بود فرم‌های خاص اطلاع رسانی اضطراری برای او تکمیل و به گزارشگر ویژه ارسال شد. گزارشگر ویژه بلافاصله از نمایندگی جمهوری اسلامی در شورای حقوق بشر درخواست اطلاعات کرده بود که بعد از این‌که اجرای اعدام عقب افتاد در این باره به گزارشگر ویژه پاسخ داده شد. ولی خوب بارها هم شده که پاسخ نداده‌اند و گزارشگران ویژه مجبور شده‌اند در گزارش سالیانه‌شان ثبت کنند که سوال شد و پاسخ گرفته نشد.»
سوال دیگرم از رویا کاشفی اشاره به این نکته است که در صورتی که جمهوری اسلامی این فرد را به این راه ندهد و یا همکاری لازم را نکند چه پیامدی را به دنبال دارد؟ که وی پاسخ داد:
«مهمترین نکته در این زمینه آبرو و اعتبار بین المللی کشورها است که تحت تاثیر قرار می‌گیرد و امسال جمهوری اسلامی تلاش فراوان کرد که گزارشگر ویژه انتخاب نشود. هر سوژه حقوق بشری یک ناظر دارد که مسئول است درباره تم کاری خودش گزارش تهیه کند. مثل گزارشگر ویژه اعدام یا زندان یا آزادی بیان و غیره. بنابراین در طول سال می‌شود به این‌ها اطلاعات فرستاد و از آن‌ها درخواست پیگیری کرد. آن‌ها اگر ارزیابی کنند که گزارش موثق است باید پیگیری کنند، به صورت کتبی سوال کنند و همینطور از آن کشور درخواست اجازه سفر و ملاقات و تحقیق مستقل کنند. ولی عدم دریافت جواب رو هم گزارش می‌کنند.»
وی در مورد این‌که قصد از تعیین گزارشگر ویژه برای ایران چیست و شورای حقوق بشر چه هدفی را دنبال می‌کند از این موضوع؟ گفت: «حالا کشوری مثل ایران که شرایطش روز به روز بدتر می‌شود برای جلوگیری از پراکندگی کار و خبر یک ناظر/گزارشگر ویژه انتخاب می‌شود که با همکاری تمام آن گزارشگرهای تماتیک و دفتر خودش مسئول بررسی وضعیت حقوق بشر می‌شود و موظف است هر سال گزارش ارائه کند. این عمل در واقع به نوعی توهینی است به کشور مورد گزارش به عنوان ناقض سیستماتیک حقوق بشر.
گزارشگر ویژه بر اساس اطلاعاتی که به او می‌رسد موظف است مستقل تحقیق کند، درخواست پاسخ و سفر حقیقت یاب بنماید و نتیجه فعالیتهایش را گزارش کند . در دفاع از خود، جمهوری اسلامی مدعی است که تمام گزارشگران آزاد هستند به ایران سفر کنند ولی در عمل به هیچکدام اجازه ورود نمی‌دهد و بدون همکاری ایران گزارشگر نمی‌تواند سفر و تحقیق کند. در مصاحبه ای با تلویزیون بی بی سی آقای کاپیتورن درباره اولین و آخرین سفر خود به ایران می‌گوید که زمانی که در ایران بود موفق شد با کسانی که می‌خواست ملاقات کند. ولی زمانی که به ژنو بازگشت مطلع شد که تعداد بی‌شماری بیرون هتل او تجمع کرده بودند تا او را ببیند و نیروهای امنیتی و انتظامی آن‌ها را پراکنده کرده بوده‌اند و درگیری به وجود آمده بود. او می‌گفت رفت و آمد آزاد و تماس آزاد با هیچ فردی را نداشت و طبقه هتلی که اودر آن مستقر بود از مسافر خالی شده بود. در همین مصاحبه او می‌گوید که گزارشگر دیگری که به ایران سفر کرده بوده درخواست ملاقات با زندانی سیاسی سرشناسی را کرده و او را به اوین برده بودند. او با زندانی مورد نظر خود ملاقات کرده بود و زندانی از شرایط خوب خود صحبت کرده بود و این‌که از حکم خود راضی بوده است. ولی بعد از خروج از ایران ایشان مطلع می‌شود که کسی را که ملاقات کرده بود بازیگری با ظاهری مشابه زندانی مورد نظر او بوده است»
سوال دیگرم از رویا کاشفی در مورد احمد شهید گزاشگر ویژه‌ای است که روز گذشته برای جمهوری اسلامی از سوی شورای حقوق بشر سازمان ملل تعیین شد؛ گزارشگر ویژه سازمان ملل برای این کیست و چرا احمد شهید برای این مهم انتخاب شده؟
«آقای دکتر احمد شهید اولین گزارشگر ویژه کشوری است که شورای تازه تاسیس حقوق بشر انتخاب کرده است. وضعیت بد حقوق بشر و شرایط حاد ایران به خصوص در دوسال گذشته منجر به چندین گزارش خاص آقای بان کی مون دبیرکل سازمان ملل متحد شده بود که او در اجلاس شانزدهم شورای حقوق بشر در ماههای فوریه/مارس ۲۰۱۱ شخصن حضور پیدا کرد و گزارشی درباره وضعیت ایران ارائه داد . بدنبال حضور وی و دیگر گزارش های ارسالی به شورا انتخاب یک گزارشگر ویژه ضروری بود و با تمام تلاش جمهوری اسلامی همینطور هم شد. سه نفر کاندیداتوری خود را اعلام کردند که در اجلاس هفدهم آقای شهید رای اعتماد گرفتند و مسئول شدند که گزارش میان دوره به مجمع عمومی سازمان ملل در پاییز و گزارش کامل به نوزدهمین نشست شورا در زمستان ۲۰۱۲ ارائه دهند.»
وی در مورد احمد شهید گفت: «ایشان تعهد خود را به ارزش‌های حقوق بشر جهانشمول در کار و زنگی خود در مالدیو بارها نشان داده‌اند و این امید هست که با همان انرژی و تعهد به انجام وظیفه خود به عنوان گزارشگر ویژه ایران عمل کنند و مسلمان بودن ایشان جلوی ادعای جمهوری اسلامی از ناآگاهی جامعه غربی از تفاوت‌های فرهنگی را خنثی کند. بهانه‌ای که آقای لاریجانی بارها در صحن شورای حقوق بشر مطرح کرده‌اند که به عنوان مثال شلاق زدن در اسلام مجازات و رایج و قابل قبول است در حالی‌که از دیدگاه غربی شکنجه تلقی می‌شود و این باعث ابراز نگرانی از بد بودن وضعیت حقوق بشر در ایران است که نباید باشد چون ما به عنوان جامعه مسلمان آن را پذیرفته‌ایم!»
و سوال پایانی؛ مدافعان حقوق بشر چه راهکارهایی را برای همکاری با وی می‌توانند دنبال کننند؟
به هر حال باید حد توقع ما از آقای شهید منطقی باشد. بدون همکاری جهوری اسلامی ایشان به ایران سفر نخواهند کرد و اگر هم اجازه سفر داده بشود تجربه نشان داده است که دسترسی آزاد به افراد و اطلاعات نخواهند داشت بنابراین مهمترین وسیله‌ای که در اختیار مدافعان و فعالان حقوق بشر ایرانی قرار دارد اطلاع‌رسانی دقیق و موثق است تا ایشان بتوانند کار گزارشگری خود را به بهترین نحو انجام دهند. اولین خبر اغراق آمیز یا غیر واقعی یا با لحن/انگیزه سیاسی حزبی صحت اطلاعات ارسالی دیگران را نیز خدشه‌دار می‌کند و اطلاع‌رسانی به ضد خودش تبدیل خواهد شد و قابل اطمینان و استناد نخواهد بود. کار ایشان محدود به سازمان‌های شناخته شده مثل عفو بین الملل یا دیده بان حقوق بشر خواهد شد که خوب آن‌ها هم محدودیت و سیاست‌های خاص خودشان را باید رعایت کنند و ابتکار عملی که الان ما داریم از ما گرفته خواهد شد. آشنایی با مکانیزم دقیق اطلاع رسانی به سازمان ملل متحد و سی و چند گزارشگر ویژه شورای حقوق بشر برای نهادهای گزارشگری حقوق بشری مثل خانه حقوق بشر ایران ضروری است و حالا با داشتن یک گزارشگر ویژه برای ایران فرصت بسیار خوبی است که بتوانیم صدای درون باشیم. به همراه چندین سازمان دیگر، ما در کمیته حقوق بشر انجمن پژوهشگران ایران در این رابطه فعالیت مستمر داشته‌ایم و بسیار خوشحال هستیم که جامعه حقوق بشری جوان، فعال و مسئولی در این دوساله خودش را نشان داده است و با تمام توان و تجربه خود از این حضور استقبال می‌کنیم.
دیدگاه و نظرات ابراز شده در این مطلب، نظر نویسنده بوده و لزوما سیاست یا موضع ایرانگلوبال را منعکس نمی‌کند.
توجه داشته باشید کامنت‌هایی که مربوط به موضوع مطلب نباشند، منتشر نخواهند شد!
افزودن دیدگاه جدید