سرسلسله نواندیشی دینی و نگاه تکاملی به دین

عصر قاجار عصر رویارویی سنت و تجدد بوده است. رویارویی همه جانبه که تار و پود جامعه آن روز ایران را فراگرفته بود. این رویارویی به یک رویارویی دینی نیز تبدیل گشت. رویارویی تجدد و سنت در حوزه دینی عبارت بود از جدل مذهبی بر سر تعریف نو و به روز از دین و دینداری. صرف نظر از نتایج عملی این جدل، مرکزثقل این بحث و جدل در حوزه دینی مساله درک زمان و تعریف دوره تاریخی و ارتباط آن با قرائت از دین، مفهوم تکامل در اندیشه دینی و قرائت تکاملی از دین بود. در اصل سخن بر سر رویارویی دو نظام تاویل بود: یکی تاویل تکامل محور و دیگری تاویل ایستا.

سلسله «نواندیشی دینی» در عصر قاجار پدید آمد. سرسلسله این نواندیشی کسانی مانند سید علی محمد شیرازی، میرزا حسین علی نوری، عباس علی نوری و غیره بودند. اینجا قصدم پرداختن به تفاوت ها و تشابهات میان این نواندیشان دینی نیست. آنان در نهایت خط بطلان بر دین حاکم کشیدند و دعوی دیانت نوین کردند. اما سوای این موضوع، این نواندیشی دینی بر حول محوری، تکوین، و پدید آمد، که محور گفتمان تکامل ادیان بوده است. آنان به تفکیک میان ذات دین و «عرض» دین قائل گشتند و تحول دینی را امری ذاتی قلمداد کردند: « تغيّر احوال و تبدّل و انقلاب زمان از لوازم ذاتيّه ممکناتست لزوم ذاتی از حقيقت اشيا انفکاک ندارد . ... و چون تغيّر و تبدّل حال از لوازم ممکناتست لهذا احکام نيز بسبب تبدّل و تغيّر زمان تبديل شود.»1

تاریخ این گونه رقم خورد که این سلسله از نواندیشان دینی که طلایه دار گفتمان تکامل بودند، قربانی تحجر و جزم اندیشی گفتمان مسلط دینی گشتند، تاریخ مشروطیت بر فراز سر آنان نوشته شد و بر آنان همانی رفت که بر سر دیگران در تاریخ رفته است. یعنی این حکایت که تاریخ را پیروزمندان می نویسند. و پیروزمندان با چرخش قلم حقایق را وارونه جلوه کرده اند.

آن چه امروز نواندیشان دینی در تکاپوی جاانداختن آن در حوزه دینی و در میان دینداران هستند، تداوم همان چیزی است که در عصر مشروطه این نواندیشان دینی به خاطرش به خاک و خون کشیده شدند و مجبور گشتند عمری را در تبعید و زندان به سر ببرند. فهم تاریخی و مساله فهم متن، مباحث قبض و بسط شریعت و هر آن چه که نواندیشان دینی معاصر می گویند، تداوم همان سنتی است که دین را از دیدگاه تکاملی و تغییر می نگریست. دعوی آن نواندیشان دینی که سرانجام به «نودینی» گرویستند، این بوده است که باید میان گوهر دین و فرعیات دین، یعنی میان جوهر دین و احکام و تعالیم دینی تفاوت قائل گشت و آن چه که دست تکامل و تحول بر آن خط بطلان کشیده است را نسخ شده می دانند. بحث «نسخ» و «تکامل» دو روی یک سکه اند. مباحثی که اینک میان نواندیشان دینی در انواع و اقسام گرایشات جاری و ساری است، زیرنویس همان نگاهی است که آن سرسلسله نواندیشی دینی دوره جدال «جدید» و «قدیم» به دین و دینداری داشته است. یعنی این نگاه که: « هر دينی بدو قسم منقسم است قسمی اصل است و تعلّق باخلاق دارد و تعلّق بحقائق و معانی دارد و تعلّق بمعرفت اللّه دارد و آن يکی است ابداً تغيير ندارد زيرا حقيقت است حقيقت تغيير و تبديل ندارد و قسمی ديگر فرع است و تعلّق بمعاملات دارد اين در هر زمانی به اقتضای آن زمان تغيير يابد.»2

به جهت یادآوری تاریخی؛ و از این جهت این که دیده شود که ازحیث تاریخی، مبحث گفتمان تکامل دین، در میان سرسلسله نواندیشان دینی عصر قاجار وجود داشته است، فرازی بلند از ادبیاتِ این دسته از نواندیشان دینی نقل می شود.

«باری مقصود اينست که تغيير تبديل احوال و انقلاب مقتضيات قرون و اعصار سبب نسخ شرايع گردد زيرا زمانی آيد که آن احکام موافق و مطابق احوال نباشد. ملاحظه نمائيد که مقتضيات قرون اولی با مقتضيات قرون وسطی با مقتضيات قرون اخيره چه قدر متفاوتست. ممکن است الآن که احکام قرون اولی در اين قرون اخيره جاری گردد ؟ واضح است که ممتنع و محال است. و همچنين بعد از قرون کثيره که بگذرد مقتضای قرون حاليّه موافق قرون آتيه نباشد و لابدّ از تغيير و تبديل است.. در اروپا احکام متّصلاً تغيير و تبديل کند. چه بسيار حکم که در سنين سابقه در قوانين و نظامات اروپا موجود بود و حال منسوخ گشته. اين تغيير و تبديل بجهت تبدّل و تغيّر افکار و

احوال و اطوار است و بدون اين سعادت عالم بشريّه مختلّ. مثلاً حکم تورات است که اگر سبت را کسی بشکند حکم قتل است بلکه

ده حکم قتل در تورات است حال در قرون حاليّه ممکن است اين احکام اجرا گردد؟ واضح است که ممتنع و مستحيل است. لهذا تغيّر و تبدّل يافت و اين تبدّل و تغيّر احکام دليل کافی بر حکمت بالغه الهيّه است.» 3

طنز تلخ تاریخ در این است که آن گفتمان تکامل دین که بیش از بیست هزار هموطن در دوره ناصری کشته بر جای نهاده است، اینک به بخشی از ادبیات نواندیشان دینی ما بدل گشته است. ازهمین حیث بایسته و شایسته است که در بحث پیدایش گفتمان تکامل در ایران از این دسته از نواندیشان دینی، که در واقع سرسلسله نواندیشی دینی در ایران هستند، یاد کرد.

منابع:

1- مفاوضات، عباس علی نوری، صفحات 72-71

2- خطابات عباس علی نوری، جلد سوم، صفحات 63-62

3- مفاوضات، عباس علی نوری، صفحات 74-73