جایگاه و پتانسیل جوامع شیعه در کشورهای خلیج فارس

جایگاه و پتانسیل جوامع شیعه در کشورهای خلیج فارس

شیعیان خلیج فارس در منطقه بسیار حساسی از نظر جغرافیای سیاسی قرار دارند. هفتاد درصد جمعیت خلیج فارس، یعنی منطقه ای که سه چهارم مرغوب ترین ذخایر نفتی دنیا در آن قرار دارد، شیعه هستند. اگر محدوده این کمربند شیعی را، که به دور خلیج فارس کشیده شده است، وسیع تر نماییم، ملاحظه خواهیم کرد که بیشتر جمعیت شیعه در کانون های ژئوپلیتیکی متمرکز است. نکته ای که باید به آن توجه داشت این است که پراکنده گی این جوامع و نبود یک مرکز هماهنگ کننده به هیچ وجه، از اهمیت تشیع به عنوان یک عامل ژئوپلیتیک نمی کاهد. تشیع پیش از همه، یک عامل ژئوپلیتیک داخلی است، چون جوامع شیعه دیگر حاظر به قبول موقعیت خود به صورت یک اقلیت نیستند. همچنین یک عامل ژئوپلیتیک خارجی است، زیرا تسنن و حکومت های سنی منطقه ای کشورهای نفت خیز را بی ثبات می کند. کمربند شیعی خلیج فارس همچنان عامل نگرانی ستادهای ارتش و مایه تزلزل سفارت خانه های قدرت های ذینفع است.

موقعیت جغرافیایی شیعیان خلیج فارس

وضعیت شیعیان خلیج فارس را باید در دو منطقه سواحل شمالی و جنوبی به صورت جداگانه بررسی کرد. شیعیان، که در سواحل شمالی به سر می برند، جایگاه و موقعیت های مطلوبی دارند. این بخش از خلیج فارس، که در اختیار حاکمیت جمهوری اسلامی قرار دارد، هم به لحاظ جمعیتی و آماری و هم از نظر حوزۀ فرهنگی و مذهبی، حایز اهمیت است. از یک سو، بیش از ۹۱ درصد جمعیت ایران را شیعیان تشکیل می دهند، و از سوی دیگر، تشیع مذهب رسمی آن قلمداد شده که جایگاه ویژه ای برای شیعیان منطقه و جهان فراهم آورده است . بدین روی، می توان گفت: شیعیان در این بخش خلیج فارس، هم به لحاظ سیاسی،هم جمعیتی و هم اجتماعی و فرهنگی، از جایگاه برتری نسبت به دیگر شیعیان منطقه برخوردارند. در سواحل جنوبی خلیج فارس، که از آن به «شبه جزیره عربستان» نیز یاد می شود، اوضاع قدری پیچیده تر است. شیعیان که یک اقلیت مذهبی هستند، بزرگ ترین مشکل ژئوپلیتیکی را برای بیش تر کشورها ی این بخش فراهم آورده اند. از بعد داخلی، این گروه مذهبی، گرچه در برخی کشورهای منطقه به لحاظ جمعیتی در اکثریت به سر می برند، ولی در تمام این کشورها، به لحاظ سیاسی اقلیتی طرد شده هستند که در طول سالیان دراز، از محرومیت های سیاسی، اقتصادی وحتی اجتماعی رنج برده اند. از سوی دیگر، حضور شیعیان در مناطق حساس ژئوپلیتیکی و نفت خیز، حساسیت نه تنها دولت های منطقه، بلکه قدرت های خارجی، به ویژه آمریکا، را نیز برانگیخته است.

طبق آمار جمعیتی سال ۲۰۰۵، از کل جمعیت منطقۀ خلیج فارس،۶۵ درصد را شیعیان و حدود ۳۳ در صد را سنی ها به خود اختصاص داده اند. کشورهای ایران و عراق پرجمعیت ترین کشورهای منطقه هستند که اکثریت مردمانشان پیرو مذهب تشیع هستند. علاوه بر این دو، در کشور بحرین نیز اکثریت با شیعیان می باشد ودر بقیۀ کشورهای منطقۀ خلیج فارس، به طور متوسط یک چهارم تا یک پنجم جمعیت جزو پیروان مذهب تشیع و فرقه های مختلف آن محسوب می شوند. در میان فرقه ها و شاخه های مختلف تشیع، تشیع دوازده امامی بیشترین پیروان را دارد و می توان گفت ۹۵ درصد شیعیان منطقه خلیج فارس دوازده امامی هستند. بیش ترین تمرکز جمعیت اهل سنت در کشورهای عربستان سعودی است، زیرا ۹۰ درصد جمعیت این کشور سنی مذهب است. در بقیۀ کشورهای عربی تعداد پیروان اهل تسنن از ۳۰ درصد کل جمعیت کمتر نیست، بحرین تنها کشور عربی منطقه خلیج فارس است که اکثریت جمعیت عرب آن شیعه مذهب هستند.

به هر حال شیعیان خلیج فارس اینک در یک خط ساحلی سکنا گزیده اند که از لحاظ استراتژیکی و اقتصادی، با اهمیت است.این خط ساحلی دارای منابع غنی نفت است و در سال های اخیر، به سرعت مدرنیزه شده و تعداد زیادی از عوامل خارجی به آنجا آمده اند. در نتیجه، جوامع شیعۀ ساکن خلیج فارس در معرض نفوذ های متفاوت و حتی متضادی قرار گرفته اند:از یک سو، همچنان محرومیت نسبی و تبعیض را تجربه می کنند، و از سوی دیگر، سیاست دروازه های باز کشورهای خلیج فارس فرصت ها و امکانات عظیم و نوینی را برای بهبود وضع سکنه فراهم آورده است. این عوامل تا حدی با یکدیگر تعارض پیدا کرده اند و موازنه ای باثبات در داخل جوامع شیعی پدید آورده اند.

 پراکنش جغرافیایی شیعیان در جهان اسلام

***پراکندگی شیعیان در کشورهای منطقۀ خلیج فارس

–  عربستان

شیعیان عربستان نسبت به دیگر شیعیان منطقه، از محرومیت بیشتری برخوردارند. آنان به جرم شیعه بودن، به گونه های مختلف مورد آزار و اذیت اکثریت اهل تسنن قرار می گیرند. این آزار ها و اذیت ها موجب شده شیعیان این کشور تا آنجا که ممکن است، راه تقیه را در پیش گیرند و این سبک زندگی موجب شده است آمار دقیق جمعیتی انان پوشیده بماند.برخی کتاب ها تعداد آن ها را در مجموع۳ میلیون نفر اعلام کرده و برخی دیگر تعداد شیعیان را به۲٫۵ میلیون برآورد کرده اند. برخی منابع هم از جمعیتی بین ۸ تا ۲۵ درصد خبر داده اند. بیش تر جمعیت شیعیان عربستان سعودی در ایالت های شرقی (به طور عمده در قطیف و حساء ) متمرکز می باشند. شماری از آن ها نیز در شهر مدینه و اطراف آن  و همین طور در بخش های جنوبی عربستان در مرز با یمن سکونت دارند. نزدیکی شیعیان منطقۀ شرقیه به سواحل شمالی و آشنایی با اندیشه های انقلابی شیعیان ایران موجب شده است تا کمتر تقیه کنند.

–  عراق

به لحاظ مذهبی عراق بعد از ایران دومین کشور منطقه است که در آن شیعیان اکثریت جمعیت را تشکیل می دهند.از کل جمعیت عراق ۶۰ تا۶۵ درصد را شیعیان به خود اختصاص می دهندکه بیشتر در مناطق جنوبی و مرکزی این کشور زندگی می کنند. شیعیان عراق از نظر سرزمینی  به دو دسته تقسیم می شوند: شیعیانی که بومی آن سرزمین و از عشایر عرب هستند و شیعیان مهاجر. واقعیت موجود نشان می دهد که درصد بسیار اندکی از شیعیان، از اعراب مهاجر ایرانی هستند که در طول سه قرن گذشته به عراق رفته اند و در ان جا ماندگار شده اند.

بیشتر شیعیان عراق از عشایر جنوب و مرکزی عراق هستند که در سال های اخیر به سمت شمال کوچ کرده و بخش عمده ای از بغداد را به خود اختصاص داده اند. شیعیان مهاجر در عراق، بیشتر از ایران،لبنان،هندوستان، پاکستان، عربستان،کشمیر و سایر نقاط منطقه به این کشور مهاجرت کرده اند. شیعیان عراق که اکثریت آن ها دوازده امامی هستند در استان های جنوبی و مرکزی متمرکزند.همچنین در سه استان کرکوک، دیالی و سامرا نیز اقلیتی از شیعیان زندگی می کنند.

–  عمان

قریب به ۲۳ درصد کل جمعیت کشور عمان را شیعیان تشکیل می دهند. از این رو، قریب یک چهارم جمعیت عمان شیعه هستند که قابل توجه است شیعیان عمان تقریبا در تمامی شهرها ساکن هستند ولی بیشتر آنان در مسقط و شهرهای استان ساحلی «باطنه» متمرکز شده اند. شیعیان عمان اغلب از هندی تبارها، مهاجران ایرانی، لبنانی و سایر کشورهای عربی و منطقه می باشند که در طول سالیان گذشته به این منطقه مهاجرت کرده اند. بخشی از آنان با نام «خوجه» شناخته می شوند که در اصل، هندی بوده و به نام« حیدر آبادی» شهرت دارند. دسته ای دیگر «بحارنه» هستند که مهاجران بحرین و منطق شمالی خلیج فارس هستند. دسته ای نیز عجم  هستند. افزون بر این سه، گروه های شیعی دیگری از مناطقی همچون لبنان، سودان، عراق، عربستان و پاکستان در جست وجوی کار به این کشور روی آوردند که برای خود، تشکیلات خاصی دارند. البته خوجه ها به نسبت دیگر گروه های شیعه، زودتر به این کشور وارد شده و توانسته اند در بخش های اقتصادی و حتی برخی از دستگاه های دولتی نفوذ کنند. خوجه ها اغلب مذهب شیعه اسماعیلیه دارند و به تدریج، با تبلیغات مبلغان ایرانی، که هر ساله از قدیم الایام به این کشور می رفتند، مذهب شیعۀ اثناعشری را انتخاب کرده و هم اکنون گروه بزرگی را در این مملکت تشکیل می دهند.

– بحرین

در اطلس جهانی، جمعیت شیعۀ بحرین ۷۵ درصد کل جمعیت این کشور برآورد شده است. امروز اکثریت جمعیت بحرین شیعه هستند، اما به دلایل اقتصادی و زندگی در مناطق دور از شهر، کارهای سیاسی به دست حکام اهل تسنن افتاده است، امری که با سیاست های استعمارگران نیز بی ارتباط نبوده است. بهترین مناطق شیعه نشین «جدحفص» و «سنابس» ذکر شده است. شیعیان بیشتر روستا نشین هستند. بیشتر این شیعیان دور از مناطق شهری و در فقر به سر می برند و جز عدۀ معدودی که توانسته اند  با کسب برخی پست های دولتی به وضعیت مطلوب اقتصادی دست یابند، بقیه در وضعیت نابسامانی به سر می برند. شیعیان با وجود این که اکثریت را در بحرین در اختیار دارند، در امور سیاسی،اقتصادی و فرهنگی مشارکت داده نمی شوند و این یکی از چالش های مهم آن ها با دولت حاکم بحرین است.

– قطر

شیعیان حدود ۱۰ درصد کل جمعیت قطر را به خود اختصاص می دهند. رشد تشیع در قطر عموما به دهه های اخیر و مهاجرت اتباع بحرینی، ایرانی و لبنانی به این کشور بر می گردد. در قطر نیز همانند عربستان،حکومت تحت نفوذ مذهب وهابی است، ولی به دلیل آن که جامعۀ قطر جامعه ای آرام و بدون تنش است و روابط مذاهب مختلف به نسبت مسالمت آمیز است، شیعیان در این کشور به نسبت عربستان، از جایگاه مناسب تری برخوردارند. شیعیان قطر از آزادی رضایت بخشی برخوردار بوده و با محدودیتی مواجه نیستند. شیعیان دارای ۲۳ حسینیه و چندین مسجد هستند که به مناسبت های گوناگون، اقدام به برپایی مجالس دینی درآن ها می کنند. البته در این کشور نیز همانند دیگر کشورها این حوزه، شیعیان از دسترسی به مشاغل بالای دولتی و شغل های کلیدی محروم گشته اند، به ویژه آن که به لحاظ مذهبی تحت تاثیر عربستان است.

-کویت

جمعیت کویت ترکیبی از مردم بومی منطقه و مهاجران ایرانی و غیر ایرانی است. طبق آمار رسمی، بیش از ۴۰ درصد از مردم کویت شیعه هستند. نکتۀ قابل تأمل آن است که اکثریت شیعیان این کشور را شیعیان دوازده امامی تشکیل می دهند و از این لحاظ، از هم کیشان ایرانی محسوب می شوند  ودارای حسینیه های متعددی هستند. به لحاظ سیاسی، وضعیت شعیان کویت نیز مانند دیگر کشورهاست. این شیعیان عموما به دنبال پیشرفت و بهره برداری از نفت به آنجا مهاجرت کرده اند. هرچند اقلیت شیعه در کویت از حقوق اجتماعی و سیاسی برخوردار شده اند، اما بیداری شیعیان از ایران ۱۹۷۹ به بعد، موجب بروز جنبش های مهمی در این کشور گردیده است.کویت، که در احاطه عربستان،عراق و ایران قرار دارد، جمعیت شیعه مذهب خود را در حکم ستون پنجم ایران به شمار می آورد.

– امارات متحده عربی

براساس اطلس جهانی، قریب ۱۶ درصد از کل جمعیت کشور امارات متحده عربی شیعه هستند. بیشتر این شیعیان در امیر نشین دبی ساکن هستند که از مهم ترین و در عین حال، پرجمعیت ترین امیر نشین های امارات متحده به شمار می آید. دبی شهر بندری و پر رونق امارات متحده عربی،منطقۀ آزاد تجاری است که اکثریت شیعیان کشور در این شهر ساکنند. شیعیان این کشور نفوذ چندانی در ساختار سیاسی کشور نداشته و عموما به تجارت و بازرگانی مشغولند.

– سوریه

اکثریت اهالی سوریه مسلمانند. حدود نود درصد سوری ها پیرو دین اسلام هستند. اگر چه هیچ دینی در سوریه به عنوان دین رسمی اعلام نشده است، اما باورهای دینی به شدت بر زندگی بسیاری از سوری ها تاثیر گذاشته است. مذهب تسنن مهم ترین فرقۀ اسلام در سوریه است، و تقریبا سه چهارم مسلمانان سوریه سنی مذهبند. چهل درصد مسلمانان اهل تسنن سوریه در شهرها و به ویژه شهرهای بزرگ زندگی می کنند، در حالی که دیگر مسلمانان سنی مذهب ساکن روستاهای کشور و نواحی بیابانی هستند. دوازده درصد مسلمانان سوریه علوی هستند .علوی شاخه ای از مذهب تشیع است. علوی ها باور دارندکه علی (ع) داماد پیامبر اسلام دارای نیروی ملکوتی است . مسیحیان ده درصد جمعیت سوریه را تشکیل می دهند.

نسبت پیروان ادیان مختلف در سوریه را می توان یه شرح ذیل برشمرد:

اهل سنت ۷۰%، شیعیان ۱۵%، مسیحیان ۱۰%، و دروزی ها ۵%

– لبنان

کشور لبنان به رغم مساحت کم از حیث تعدد و تنوع مذاهب موجود در آن یکی از متنوع ترین کشورهای دنیا و از این نظر از وضعیت پیچیده ای برخوردار است. به طوری که بیش از ۱۸ مذهب رسمی در لبنان وجود دارد، که این مذاهب با مسائل طایفه ای نیز پیوند تنگاتنگی دارد و تفکیک طوایف مختلف از یکدیگر به واسطه نوع وابستگی دینی و مذهبی آن هاست. شدت تاثیر این مذاهب در صحنۀ لبنان به گونه ای است که حتی نظام سیاسی این کشور از گذشته تا حال را نیز تحت تاثیر قرار داده و تقسیم قدرت سیاسی  نیز براساس تعداد جمعیت طوایف مختلف که تمایز آن ها براساس مذهب است، صورت گرفته است . در حال حاظر با وجود تعداد جمعیت بیشتر شیعیان، پست های ریاست جمهوری و نخست وزیری در دست مسیحیان مارونی و اهل تسنن قرار دارد که به ادعای خود در سرشماری سال ۱۹۳۲م جمعیت آن ها بیشتر از شیعیان بوده است. عدم سر شماری رسمی در لبنان طی سال های متمادی تعجب برانگیز است . از حدود ۱۸ مذهب موجود در این کشور،۱۲ مذهب مسیحی ، ۵ مذهب اسلامی و یک مذهب یهودی است.

مذهب      شیعه        مارونی    سنی         دروزی    سایر

درصد      ۳۲%        ۲۴%        ۲۱%        ۷%          ۱۶%

***جایگاه و پتانسیل جوامع شیعه در کشورهای خلیج فارس

نحوۀ توزیع و پراکندگی جمعیت های شیعی کشورهای حوزۀ خلیج فارس از جنبه های گوناگون اهمیت دارد. در برخی از این کشورها، از جمله امارات متحده عربی، عربستان وعمان حضورشان را به صورت متمرکز در برخی شهرها شاهدیم که این تمرکز از جنبه های گوناگون می تواند برای این رژیم ها خطر آفرین باشد: از یک سو، زندگی در کنار یکدیگر به حس مشترک محرومیت دامن زده و زندگی جمعی، جسارت و شهامت مبارزه را تقویت نموده، احتمال بروز جنبش های مدنی را میان آن ها را افزایش می دهد، و از سوی دیگر، مسائلی از قبیل جدایی طلبی و گرایش های گریز از مرکز، به ویژه در شهرهای مرزی، مطرح می شود. هم چنین در برخی از این کشورها، تجمع شیعیان در مناطق استراتژیک و به ویژه مراکز نفتی، سبب شده است نفوذ قابل توجهی در اقتصاد کشورها داشته باشند. حضور آن ها در کارخانه ها، پالایشگاه ها و مرکز تجاری درصد بالای احتمال اعتصاب و امکان فلج نمودن اقتصاد کشور را به همراه دارد و یا حتی دوری و نزدیکی به پایتخت از اهمیت ویژه ای برخوردار است. نزدیک بودن محل تمرکز آن ها به مراکز سیاسی، از یک سو، میزان آگاهی سیاسی آنان را از حقوق شهروندی خویش بالا برده، و از سوی دیگر، بازتاب اعتراض آنان را گسترش داده، احتمال انتشار آن را به مراکز دیگر افزایش می دهد. این طرز تلقی موجب شده است تا دولت مردان برخی از این کشورها همچون عربستان همواره بکوشند از تمرکز شیعیان در پایتخت و حواشی آن جلوگیری کنند. در برخی از این کشورها نیز تجمع شیعیان را در مراکز تجاری شاهدیم.

در حال حاضر شیعیان خلیج فارس در یک خط ساحلی که تقریباً تمامی سواحل خلیج فارس را در بر دارد، ساکن هستند و با توجه به نفت خیز بودن این سرزمین ها، به طور کلی می توان گفت، به لحاظ جغرافیایی مهم ترین بخشهای خلیج فارس در انحصار آنهاست. اما از بعد اقتصادی، اگر چه شیعیان همواره در تلاش بوده اند تا جایگاه ویژه ای را در این حوزه به خود اختصاص دهند، ولی چون به لحاظ سیاسی همواره تحت سیطره اقلیت سنی مذهب بوده و می باشند، در بیشتر موارد ناکام مانده اند. البته این وضعیت در کرانه های شمالی خلیج فارس که در قلمرو جمهوری اسلامی ایرن قرار دارد و تشیع، مذهب رسمی آن قلمداد می شود، به طور کلی فرق می کند. شیعیان در این مناطق به لحاظ فعالیتهای اقتصادی از جایگاه بسیار مطلوب تری در سطح منطقه برخوردار هستند.

در عربستان سعودی که بیشترین جمعیت شیعه شبه جزیره را دارا است، به دلیل عناد و دشمنی وهابیها و محدودیتهای استخدامی به خصوص در صنایع نفت و پتروشیمی که از جانب حاکمان سعودی بر شیعیان اعمال می شود، از محرومیت بیشتری نسبت به دیگر شیعیان منطقه برخوردار هستند. به طور کلی وضعیت اقتصادی شیعیان عربستان را با توجه به پراکندگی آنها که در مدینه و منطقه شرقیه (شامل استانهای حساء و قطیف) متمرکز هستند، می توان این گونه ارزیابی کرد که شیعیان منطقه شرقیه به دلیل نزدیکی به سواحل شمالی و واقع شدن در حوزه های نفتی که بزرگ ترین ذخایر نفتی عربستان در آنجا قرار دارد، اگر چه از سطوح مطلوب تری از حیث اقتصادی و فرهنگی برخوردارند، اما در مجموع آنها نیز مورد تبعیض و آزار و اذیت وهابیها قرار دارند. به نظر می رسد این محرومیت ها عاملی برای تسریع جنبش ها و مبارزات ضد حکومتی به شمار رود. با توجه به درگیر بودن این کشور در بحران ناشی از اقتصادی ناهمگام با رشد جمعیت، پسرفت رفاه روزانه و خشمها و عصین فرقه ای و بومی (که رو به افزایش است)، اگر دولت، شیعیان را به عنوان بخشی مهم و تأثیرگذار در امور سیاسی و اقتصادی جامعه نپذیرد، در اثر اختلافات فرقه ای این کشور دچار از هم گسیختگی خواهد شد.

در بحرین، اگر چه شیعیان اکثریت جمعیت را تشکیل می دهند و در میان کشورهای خود رای همکاری خلیج فارس نسبت به جمعیت خود اکثریت شیعه را دارند، اما سنیها حاکمیت سیاسی و اقتصادی کشور را در دست گرفته اند و به همین سبب تعارضهایی بین آنها و شیعیان وجود دارد و با توجه به اینکه با بحران اقتصادی شدیدی به دلیل رو به اتمام بودن منابع نفتی و رشد روز افزون جمعیت رو به روست، شرایط اقتصادی به ویژه در میان شیعیان که طبقه محروم جامعه بحرین را تشکیل می دهند و نرخ بیکاری در میان آنها بیش از ۲۵ درصد برآورد می شود، بسیار سخت و طاقت فرسا است. لذا مبارزان جوان شیعی که تعدادشان روز به روز در بحرین در حال افزایش است، برخلاف رهبران سالخورده خود که در برابر نظام حکومتی بحرین سازش دارند، تلاشهایی را برای دستیابی به یک حیات سیاسی آزاد، پارلمانی قوی و حقوق اقتصادی برابر آغاز کرده اند.

شیعیان عراق که بیش از ۶۰ درصد جمعیت این کشور را به خود اختصاص می دهند، در مناطق جنوب و مرکزی آن استقرار دارند و اکثریت جمعیت این امکان را به آنها داده است تا در بیشتر قطب های اقتصادی اعم از کشاورزی و صنعتی حضور داشته باشند. البته این حضور هیچ گاه به تسلط آنها بر امور سیاسی و اقتصادی منجر نشد و آن گونه که انتظار می رفت، شیعیان نتوانستند نقش عظیم یا برجسته ای در نظام سیاسی و اقتصادی این کشور ایفا کنند. به طور کلی انزوای شیعیان عراق از حکومت سلسله هاشمی در سال ۱۹۲۲ آغاز شد، اما فشارها و محرومیت ها در دوران حکومت بعثی ها به اوج خود رسید، به نحوی که پس از به قدرت رسیدن حکومت جدید بعض در سال ۱۹۶۹ محدودیتهای فراوانی در زندگی اجتماعی آنها در ابعاد مختلف پدید آمد و روند شیعه آزاری و محرومیت از فعالیتهای اقتصادی تشدید شد.

پس از سالهای دهه ۱۹۷۰ میلادی، صدام سیاست محدود کردن شیعیان را جدی تر دنبال کرد و محدودیت زیادی برای حوزه نجف قائل شد. بسیاری از شیعیان ایرانی اعم از روحانی و غیر روحانی را از کشور اخراج کرد. این ضربه بزرگی بر پیکره جامعه شیعه عراق بود. صدام و دستگاه جزب بعث هیچگاه دست از دشمنی با شیعیان برنداشتند و وحشیانه ترین جنایات را در مورد آنها مرتکب شدند. در این سال ها، مشکلات اقتصادی زیادی به شیعیان تحمیل شد و استانداردهای زندگی آنها تا حد زیادی کاهش یافت. طی این سالها، ویرانی های گسترده ای در بخشهای جنوبی عراق پدید آمد که منجر به مهاجرت شمار زیادی از شیعیان به بغداد و نواحی اطراف آن شد. این امر سبب پدید آمدن تعداد زیادی از شهرک های فقیرنشین شیعیان در حاشیه بغداد شد که خود سبب حساس تر شدن نقش آنها در تحولات سیاسی گردید.

با سقوط صدام، تا حدودی به سه دهه آزار و اذیت شیعیان پایان داده شد. این در حالیست که کشور عراق با مشکلات بعد از اشغال نیروهای بیگانه دست به گریبان است و با وجود تلاشهای حاکمیت، کشور ائتلافی دچار مشکلاتی نظیر میزان پایین بهره وری و تولید، درصد بالای بیکاری و مشکلات ساختاری است. همچنین افزایش بیش از حد تقاضای انباشته شده، که هزینه های آن از راه درآمدهای نفت تامین می شود، و منابع ناکافی منجر به تورم افسار گسیخته در قیمت مایحتاج اساسی مردم همانند مسکن و خوراک شده است. وجود کالاها و ماشین آلان داخلی در بازارها مانع از انعکاس میزان افزایش تولید داخلی می شود. علاوه بر فعالیتهای تجاری و ساختمانی، فعالیتهای صنعتی و کشاورزی نیز دچار رکود شده اند و در بخش خصوصی نیز کاری انجام نمی شود.

اما آنچه مسلم است، شیعیان به واسطه اکثریت جمعیت و پراکندگی در مناطق استراتژیک و قطب های اقتصادی، هم اینک فرصتی طلایی برای مشارکت و فعالیتهای اقتصادی پیش روی دارند و به واسطه واقع شدن مقدس ترین اماکن شیعیان (آرامگاه شش تن از امامان شیعه) در عراق، بخش عمده ای از منابع مالی شیعیان در قالب توریسم مذهبی به این کشور سرازیر می شود و آنها می توانند به فعالیت بازرگانی و مبادلات کالا با هم کیشان خود بپردازند که علاوه بر خارج شدن از انزوای اقتصادی، نهایتاً باعث رونق و بهبود وضع مالی آنها خواهد شد. وضعیت اقتصادی شیعیان سایر کشورهای حوزه خلیج فارس در مقایسه با کشورهای یاد شده، به دلیل عدم تنش میان مذاهب مختلف از جایگاه مناسب تر و رضایت بخش تری برخوردار است. به طور مثال، در کشور عمان شیعیان این فرصت را به خوبی غنیمت شمرده و به اوضاع اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خود سر و سامان داده اند و شاید همین امر سبب شده است تا نسل جدید عمان به تحصیل در سطوح بالای علمی مبادرت ورزند و از وضع مطلوبی نسبت به شیعیان منطقه برخوردار شوند. شایان ذکر است که در بین شیعیان عمان خوجه ها (یکی از گروههای قومی شیعه مذهب این کشور) توانسته اند در بخشهای اقتصادی و حتی برخی از دستگاههای دولتی نفوذ کنند و از میان آنها می توان برخی از ثروتمندترین افراد عمان را مشاهده کرد. این افراد از نفوذ قابل توجهی در عمان برخوردارند.

در قطر نیز به دلیل وجود دولت سنتی مذهب، شیعیان از دستیابی به مشاغل کلیدی و بالای دولتی محروم هستند؛ اما به دلیل عدم تنش بین مذاهب، شیعیان از جایگاه فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی مناسبی برخوردار و نفوذ چشمگیری در بازار این کشور دارند.

در امارات متحده عربی که کشوری مهاجرپذیر است، اکثر شیعیان در شهر دبی ساکن اند و از آنجا که این شهر، منطقه آزاد تجاری محسوب می شود بیشتر شیعیان به امر تجارت، بازرگانی و خدمات اشتغال دارند، اما نفوذ چندانی در ساختار سیاسی و مشاغل کلیدی دولتی ندارند.

در کویت نیز وضعیت اقتصادی شیعیان به لحاظ ریشه های تاریخی تجارت در این کشور نسبتاً مطلوب است. در اوایل قرن بیستم، جایگاه و موقعیت تجاری این کشور به عنوان یک مرکز صنعتی پر رونق دریانوردی و تجارب اعراب که کالاهای جهان خارج را به عربستان مرکزی انتقال می داد، به قدری افزایش یافت که به صورت مرکز مبادلات کالا مورد توجه قدرتهای بزرگ جهانی قرار گرفت. با کشف نفت تحولات عمیقی در کویت رخ داد و به تبع آن، وضعیت اشتغال و شرایط اقتصادی بهتری نصیب شیعیان این کشور گردید. در حال حاضر با آنکه بخشهای عمده اقتصادی به صنعت نفت متکی است و دولت به دلیل وسعت کم بر تمام نقاط کشور کنترل و نظارت دارد، شیعیان از لحاظ تجارت و بازرگانی با محدودیت در فعالیتهای اقتصادی مواجه نیستند.

***تأثیر فعالیتهای اقتصادی شیعیان بر منطقه

شعیاین خلیج فارس اینک در یک خط ساحلی که از لحاظ استراتژیکی و اقتصادی دارای اهمیت است، سکنی گزیده اند، این خط ساحلی دارای منابع غنی نفت است و در سالهای اخیر به سرعت مدرنیزه شده است و سیل کثیری از بیگانگان به آنجا آمده اند. در نتیجه، جوامع شیعه ساکن از یک سو همچنان متحمل محرومیت نسبی و تبعیض هستند، و از سوی دیگر سیاست دروازه های باز کشوری خلیج فارس، فرصتها و امکانات عظیم و نوینی را برای بهبود وضع آنها فراهم آورده است.

از طرفی، فعالیتهای شیعیان در نقاط استراتژیک منطقه به ویژه در مراکز نفتی، پالایشگاهها، پایانه های نفتی، مراکز تجاری و… سبب گردیده است تا نفوذ قابل توجهی در اقتصاد کشورهای این حوزه داشته باشند. این مسئله از جنبه های مختلف برای رژیم ها بحران زاست و درصد بالای احتمال اعتصاب و فلج شدن اقتصاد را به همراه دارد. از سوی دیگر عدم حضور و اشتغال شیعیان در مراکز یاد شده و اسکان آنها در مناطق دور افتاده و عقب نگه داشته شده، احتمال شورش و اعتراض آنها و گسترش آن به مراکز دیگر را افزایش می دهد. لذا می توان تأثیر فعالیتهای اقتصادی شیعیان و جمع آنها در منطقه را در موارد ذیل بررسی کرد:

 ***نزدیکی شیعیان خلیج فارس به پایتخت ها و شهرهای مهم

حضور شیعیان در مراکز سیاسی و پایتخت ها افزون بر اهمیت سیاسی، به لحاظ اقتصادی نیز حائز اهمیت است. برای مثال، یکی از بزرگ ترین بازارهای بغداد به نام بازار کرخ، به دلیل قرار گرفتن در محله شیعیان، همواره در انحصار این گروه بوده است و بیشتر کسبه آن را شیعیان تشکیل می دهند. در واقع می توان گفت تجارت بغداد در دست همین بازاریان شیعه مذهب بوده است .

در عمان نیز شیعیان در شهرهای مهمی مانند مسقط، باطنه، مطرح، سوبق، خابوره، مسندم، صور و… پراکنده اند و به لحاظ آشنایی با زبان انگلیسی و نیز آگاهی از اصول جدید تجارت، به سرعت پیشرفت کرده و بخش مهمی از بازار مسقط و عمان را در دست گرفته اند. این حضور در پایتخت و شهرهای مهم سایر کشورهای حوزه خلیج فارس مانند بحرین، کویت، قطر، جمهوری اسلامی ایران، عراق بسیار محسوس است. نکته دیگر قابل تامل آن است که تقریباً در همه این کشورها، شهرهای شیعه نشین از موقعیت استراتژیک و خطیری برخوردارند و از این رو حائز اهمیت می باشند.

علاوه بر این، زندگی شیعیان در مراکز سیاسی و اقتصادی سبب گردیده است تا علاوه بر آشنایی با حقوق شهروندی، حضوری مؤثرتر در فعالیتهای اقتصادی ناشی از تمرکز تشکیلات دولتی و سازمانهای اداری و شرکتهای تجاری داشته باشند و به لحاظ برخورداری از فضای باز تبادل اطلاعات تجاری، در سطح داخلی و بین المللی مشارکت کنند.

 ***قرار گرفتن در کانون های تجارت (مناطق آزاد تجاری(

مناطق آزاد تجاری، بخشی از سرزمین یک دولت است که خارج از قلمرو گمرکی آن دولت قرار می گیرد و از آنجا که این مناطق خارج از انحصارات دولتی می باشند، حضور شیعیان در این مناطق فرصت هایی را به آنها می دهد تا به دور از محدودیت ها و تبعیض هایی که از جانب دولت بر آنها تحمیل می شود، به فعالیت اقتصادی بپردازند. در حال حاضر چندین منطقه آزاد در حوزه خلیج فارس وجود دارد که شیعیان در آن حضوری فعال دارند. از مهم ترین آنها می توان به مناطق آزاد امارات متحده عربی، جمهوری اسلامی ایران و کویت اشاره کرد.

شایان ذکر است که در کشور امارات متحده عربی دو بندر مهم راشد و جبل علی که با فاصله کمی از همدیگر قرار دارند (در حدود ۳۵ کیلومتر)، به صورت بنادر آزاد تجاری – صنعتی فعالی می کنند. مجاورت دو بندر یاد شده در دبی همراه با حجم عملیات وسیع این امیرنشین (به دلیل فراهم شدن تسهیلات ویژه و نداشتن رقیب در منطقه) نه تنها در منطقه خلیج فارس و خاورمیانه، بلکه در سطح جهان مطرح شده است. همه روزه کشتیهای حامل کالا از کشورهای صنعتی جهان به مقصد دبی در حرکت هستند و به صورت صادرات مجدد از مراکز اقتصادی یاد شده به سراسر جهان پخش می شود. لازم به ذکر است که حوزه نفوذ این منطقه آزاد در سال ۱۹۸۶ به ۱۲ کشور و در سال ۱۹۹۸ به ۳۱ کشور گسترش یافته است.

 قرار گرفتن در مراکز نفتی و استراتژیک

وابستگی زیاد دولتهای منطقه به درآمدهای نفتی، این کشورها را در برابر میزان تولید، نوسانات قیمت و… بسیار تأثیرپذیر ساخته است و هر گونه اختلال در امر صادرات و یا کاهش تولید مشکلات عدیده ای را برای آنان به وجود می آورد. لذا عدم حضور و فعالیت شیعیان در این بخش بسیار حیاتی و استراتژیک است. به نظر می رسد، در کشورهایی که شیعیان با تبعیض ها و فشارهای سیاسی روبه رو هستند، امکان چالش بیشتری میان آنها با دولت وجود دارد.

به طور مثال، در عربستان سعودی (همان گونه که قبلاً اشاره گردید) شیعیان بر روی بزرگ ترین حوزه نفتی این کشور در منطقه شرقیه زندگی می کنند و عملاً بخش اعظم کارهای اجرایی نفت را شیعیان انجام می دهند، تا جایی که چهل درصد کارگران شرکت آرامکو شیعه هستند. از این رو جای تعجب نخواهد بود که سرنوشت حکومت سعودی، به دست شیعیان رقم خورد، که با توجه به فقر و نارضایتی آنها از دستگاه حاکمه، در شرایط فعلی عامل تهدید کننده ای برای رژیم عربستان محسوب می شود.

افزون بر عربستان، در کشورهای عمان، عراق، بحرین، امارات، کویت و قطر نیز شیعیان در مناطقی زندگی می کنند که از مهم ترین مراکز نفت خیز منطقه به شمار می آیند.

***منابع انرژی و شیعیان منطقه

شیعیان منطقه در یک خط ساحلی تقریباً تمامی سواحل شمالی و جنوبی خلیج فارس را در بر گرفته اند. با توجه به اینکه مهم ترین میادین نفت و گاز خلیج فارس در نزدیکی سواحل (خشکی و دریا) قرار دارند، به موقعیت مهم و استراتژیک شیعیان در منطقه بیشتر پی می بریم.

مناطق شیعه نشین حوزه خلیج فارس نقش انکار ناپذیری را در اقتصاد جهانی در سالهای آتی بر عهده خواهند داشت، و نبض جهان صنعتی تا چند دهه آینده در اختیار این مناطق خواهد بود. در نتیجه، شیعیان منطقه از توانایی بالقوه در ایفای نقش در منطقه و جهان برخوردار می باشند.

جنوب عراق که مرکز تجمع شیعیان است علاوه بر وجود میادین بزرگ نفتی و خطوط انتقال آن، گلوگاه ارتباط دریایی این کشور به حساب می آید. همچنین دشت حاصلخیز جنوب عراق و منطقه بصره در اختیار شیعیان می باشد. در مجموع، تا حدود زیادی شیعیان بر نقاط استراتژیک عراق (مخصوصاً حوزه های نفتی جنوب) تسلط دارند.

در عربستان سعودی نیز شیعیان در مناطقی زندگی می کنند مهم ترین و بزرگ ترین ذخایر نفتی این کشور قرار دارد، یعنی مناطق الاحساء و قطیف که در استان شرقیه واقع شده اند. این منطقه یکی از حساس ترین مناطق نفت خیز عربستان سعودی است، زیرا اکثر نیروی کار فعال در صنایع مرتبط با نفت از شیعیان منطقه می باشند. خطوط عظیم انتقال نفت نیز در این مناطق کشیده شده اند و از لحاظ امنیتی نیز منطقه دارای شرایط ویژه ای است.

اما در امارات، بیشترین تعداد شیعیان این کشور در دوبی زندگی می کنند. دوبی از لحاظ تجاری یکی از پر رونق ترین شهرهای منطقه، و از نظر منابع نفتی یکی ز مهم ترین مناطق نفتی امارات متحده عربی می باشد.از دیگر کشورهای منطقه که شیعیان درصد بالایی از جمعیت آن را تشکیل می دهند، بحرین است. این کشور دارای ذخایر عمده نفت و گاز نیست. اما با توجه به جمعیت بالای شیعیان، آنها می توانند نقش مهمی را در این کشور به ویژه در صنعت نفت آن ایفا کنند.

کویت و عمان، از دیگر کشورهای نفت خیز حوزه خلیج فارس، دارای اقلیت شیعه هستند. بعضی از میادین مهم نفتی این کشورها در مناطقی وجود دارند که شیعیان در آن سکونت دارند. این مطالب با مراجعه به نقشه پراکندگی شیعیان و نقشه میادین مهم نفت و گاز بیشتر قابل درک می باشد.

بنابراین محرز است که تمام مناطق شیعه نشین خلیج فارس از موقعیت ژئواکونومیک قابل ملاحظه ای برخوردار هستند. نکته قابل توجه دیگر این است که در اکثر این کشورها، شیعیان در امتداد یک خط ساحلی، مرزهای آبی منطقه خلیج فارس را در اختیار دارند.از طرفی مهم ترین منابع نفت و گاز در مجاورت این خط ساحلی قرار گرفته اند، که این موضوع اهمیت مناطق شیعه نشین را برای کشورهای مذکور دو چندان می سازد. علاوه بر حساسیت موقعیت مکانی شیعیان از لحاظ تسلط بر منابع انرژی منطقه، در بیشتر این کشورها نیروی کار مشغول در صنایع نفت و گاز از شیعیان بومی بوده و نقش فراوانی در فعالیت و حفظ امنیت این صنایع بر عهده دارند. اما این نکته نیز قابل ذکر است که این نیروی کار معمولاً در سطوح پایین مشغول هستند و پستهای کلیدی و مدیریتی به آنها واگذار نمی گردد.

اگر چه شیعیان منطقه بر روی منابع ثروت منطقه سکنا گزیده اند، اما متاسفانه درآمد ناشی از فروش این منابع، (به جز جموری اسلامی ایران) تاثیر چندانی در بهبود وضعیت زندگی آنها نداشته و درآمدهای سرشار نفتی در میزان سبد خانوار آنها تغییر جدی ایجاد نکرده است.

منابع:

۱- توال، فرانسوا، (۱۳۷۹)، ژئوپلیتیک شیعه، ترجمه علیرضا قاسم آقا، نشرآمن.

۲- فاضلی نیا، نفیسه، (۱۳۸۶)، ژئوپلیتیک شیعه و نگرانی غرب از انقلاب اسلامی، انتشارات شیعه شناسی.

۳- متقی زاده، زینب، (۱۳۸۴)، جغرافیای سیاسی منطقه خلیج فارس، موسسه شیعه شناسی.

۴- مغنیه، محمد جواد، (۱۳۵۵)، شیعه وتشیع، ترجمه سید شمس الدین مرعشی ، مجمع ذخایر اسلامی.

۵- علوی، حسن، (۱۳۷۴)، قطر(کتاب سبز)، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی.

   منبع    فرهنگ نیوز