دو دفتر، دو رهبر؛ 'بیت' خمینی در حاشیه!

آقای انصاری از معتمدان آقای خمینی بود و پس از درگذشت بنیانگذار جمهوری اسلامی به عنوان یکی از شاخص‌ترین افراد در حفظ میراث او شناخته می‌شد. حسن خمینی که مدت‌هاست سکوت اختیار کرده و بیشتر وقتش به تدریس و تحقیق در حوزه علمیه می‌گذرد، در این مراسم حضور داشت و اعلام کرد که این موسسه شورایی اداره خواهد شد.

به فاصله چند روز، سخنان نوه آیت الله خمینی درباره اجرای وصیت او خبر ساز شد. حسن خمینی تاکید کرد که «نمی توان به بخشی از این وصیت مومن باشیم و به قسمتی از آن کافر». در خبر منتشره، مشخص نیست که هشدار او به چه موضوعی برمی‌گردد.

در روزهای اخیر در فضای مجازی بخش‌هایی از مراسم قرائت وصیت‌نامه آیت‌الله خمینی در مجلس خبرگان رهبری دست به دست می‌شود. در یکی از بخش‌های وصیت‌نامه که آقای خامنه‌ای آن را می‌خواند به موضوع دخالت نکردن نظامیان در سیاست اشاره دارد: « قواى مسلح مطلقاً، چه نظامى و انتظامى و پاسدار و بسیج و غیر اینها، در هیچ حزب و گروهى وارد نشده و خود را از بازیهاى سیاسى دور نگه دارند... و بر رهبر و شوراى رهبرى است که با قاطعیت از این امر جلوگیرى نماید تا کشور از آسیب در امان باشد». جدا از این سخنان، به طور معمول بخش‌هایی از سخنان آقای خمینی که به خصوص با شرایط امروز در تضاد است، در شبکه‌های اجتماعی دست به دست می‌شود.

اداره دفتر آیت‌الله خمینی با بیست و چند نفر

از اردیبهشت ۱۳۵۹که آیت‌الله خمینی در جماران مستقر شد، دفتر یا بیت او سرو سامانی گرفت. محمدحسن رحیمیان که از اعضای دفتر آقای خمینی بود در کتاب «در سایه آفتاب» به ذکر خاطراتش در دفتر اشاره دارد و در بخشی از کتاب خیلی کوتاه اشاره‌ای به دفتر جماران دارد.

او می‌نویسد « دفتر حضرت امام در جماران در آغاز، منحصر در چهار اتاق کوچک بود که بالاتر از حسینیه و در کنار محل سکونت امام قرار داشت. یک اتاق، تلفنخانه بود که پاتوق مرحوم حاج احمدآقا نیز در همانجا بود. اتاق دیگر محل استقرار و کار جناب آقای رسولی محلاتی و حقیر و مرحوم شهید سلیمی بود و اتاق سوم به جناب آقای حاج شیخ حسن صانعی و آقای محمد علی انصاری تعلق داشت و ...»

آقای رحیمیان می گوید کل اعضای دفتر رهبر حکومت ایران بیست و چند نفر بودند. او درباره چگونگی تقسیم کار در دفتر جماران می‌گوید «تقسیم کار در دفتر امام عمدتاً به اینگونه بود که مرحوم حاج احمدآقا نقش اول را در همراهی، خدمت و اهتمام به امور امام ایفا می‌کرد...و آقایان رسولی محلاتی و صانعی که از قدیمی‌ترین یاران بودند و این حقیر، ارتباط مستقیم با حضرت امام داشتیم و صبحگاه هرروز کاری به اتفاق به خدمت امام شرفیاب می‌شدیم... آقای توسلی مسئول تنظیم ملاقات‌های عمومی بود که با هماهنگی مرحوم حاج احمدآقا انجام می‌گرفت و ساعاتی هم پاسخگوی مسائل شرعی بود. آقای آشتیانی برنامه عقدهایی که توسط امام انجام می‌گرفت تنظیم می‌کرد و آقای انصاری هم ضمن همکاری با حاج احمد آقا، در برگزاری و انجام ملاقات‌ها و مراسم فعالیت داشت».

ساختار این دفتر کم و بیش تا پایان عمر بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران همین شکل و شمایل را داشت. جدا از افراد شاخص، حدود ۱۱ کارمند هم به عنوان حقوق‌بگیر در آن کار می‌کردند. به دلیل قدرت و نفوذی که رهبر وقت ایران داشت، کار دفتر با همین تشکیلات اندک اداری پیش می‌رفت و همه سازمان‌ها، وزارتخانه‌ها و نهادهای سیاسی و نظامی به گوش به فرمان دفتر بودند و مناصب مهم کشوری در دست نزدیکان آیت‌الله خمینی بود. در چنین شرایطی به نظر، احمد خمینی به فکر بسط و توسعه دایره نفوذ قدرت دفتر نبود و زیر مجموعه او به هرآنچه می‌خواست دسترسی داشت.

سال ۶۷ با تائید آیت‌الله خمینی، مجموعه‌ای شکل گرفت که پس از درگذشت او، به نام موسسه تنظیم و نشر آثار امام معروف شد. این موسسه عملا مهمترین مجموعه‌ای است که از دفتر رهبر پیشین حکومت ایران باقی مانده است. در بیش از سی سالی که از درگذشت آیت‌الله خمینی می‌گذرد این موسسه به عنوان حامی و حافظ میراث او عمل کرده و تلاش کرده یک تصویر آرمانی و ایده‌آل از او به تصویر بکشد و افکار و ایده‌هایش را تبلیغ و ترویج کند.

در تشکیلات امروزی موسسه تنظیم نشر و آثار، برخلاف شمار محدود کارکنان زمان حیات آقای خمینی، تا پانصد نفر مشغول کار هستند. مجموعه‌ای از "موسسه تنظیم نشر، پژوهشکده امام خمینی و مرقد آیت‌الله خمینی" تشکیلات رهبر انقلاب را شامل می‌شود این مجموعه در سال ۹۶، سی و چهار میلیارد تومان و در سال جاری حدود ۵۰ میلیارد تومان بودجه از دولت گرفته و در بودجه سال آینده پیش‌بینی شده حدود ۶۰ میلیارد تومان به آن تخصیص پیدا کند.

دفتر آیت‌الله خمینی و "افراد خودسر"

پس از درگذشت آیت‌الله خمینی، حسینه جماران عملا تبدیل به موزه و مکانی برای گردشگری شد و گهگاه مراسمی در آنجا برگزار می‌شود و درسالگرد درگذشت آقای خمینی رفت و آمدهایی به محله جماران می‌شود و به طور طبیعی نبض حکومت در خیابان فلسطین، در دفتر آیت‌الله خامنه‌ای می‌زند.

در جریان اعتراض‌های انتخابات ریاست جمهوری سال ۸۸، پس از بیست سال از درگذشت آقای خمینی بخشی از معترضان به نحوه برخورد حکومت، رو به جماران آوردند. همراهی نزدیکان آیت‌الله خمینی مثل اکبر هاشمی رفسنجانی، محمد خاتمی،حسن صانعی، محمدرضا توسلی و ...با طرفداران جنبش سبز، باعث شد که بار دیگر حسینه جماران مورد توجه قرار بگیرد و پناهگاه معترضان شود اما حکومت اجازه نداد که جماران محل تجمع معترضان شود و به عنوان قطبی در مقابل دفتر ایت‌الله خامنه‌ای قدعلم کند.

برهم زدن سخنرانی محمد خاتمی در مراسم عزادارای تاسوعا در حسینیه جماران در دیماه سال ۸۸، پایانی بود بر تلاش کسانی که می‌خواستند از جایگاه و اعتبار رهبر پیشین حکومت استفاده کنند و در زیر چتر او اعتراض‌شان را نشان دهند. براساس گزارش‌ها در همان شب، اعتراض‌ها به خیابان‌ها و کوچه‌های منتهی به جماران ادامه پیدا کرد و با زخمی شدن شماری از معترضان اعتراض‌های آن شب جمع شد.

حسن خمینی در همراهی با طرفداران جنبش سبز می‌خواست به عنوان حافظ میراث آیت‌الله خمینی، نقشی فراتر از مسئولیت مجموعه باقمیانده از او بازی کند اما حکومت به او چنین اجازه‌ای نداد. در سالگرد درگذشت آیت‌الله خمینی در سال ۸۹ سخنرانی‌اش را برهم زدند و ناتمام گذاشتند. در سال ۹۴ حسن خمینی می‌خواست برای مجلس خبرگان رهبری ثبت نام کند اما احراز صلاحیت نشد و به او گفته شد باید در آزمون اجتهاد شرکت کند و عملا شورای نگهبان با سنگ‌اندازی، مانع از حضور او در جایگاهی فراتر شد.

به نظر می‌رسد حسن خمینی پیام حکومت را فهمید که نوه رهبر انقلاب بودن، زمانی می‌تواند یک مزیت باشد که همراه با جریان حاکم قدم بردارد. سکوت او و تمرکز بیشتر بر کارهای حوزه در این سال‌ها، شاید نشان می‌دهد که او بیشتر به اجتهاد و تائید مرجعیت‌اش می‌اندیشد. بعضی از اصلاح‌طلبان به او پیشنهاد داده‌اند که برای انتخابات ریاست جمهوری سال آینده وارد میدان شود اما با توجه به محدودیت‌ها و ضوابط جدید مجلس برای نامزدان انتخابات ریاست جمهوری، به نظر می‌رسد او اگر هم بخواهد وارد میدان شود، شرایط لازم را برای نامزدی نداشته ‌باشد. ساختار مجلس خبرگان رهبری هم به گونه‌ای نیست که حسن خمینی حتی به عنوان گزینه‌ای برای رهبری آینده ایران مطرح شود.

دو لت در سایه

دفتر رهبر ایران با تشکیلات موازی عریض و طویل اداری، سیاسی، اقتصادی، ارتباطات، نظامی، حفاظتی، فرهنگی و حوزوی با هزاران کارمند به نوعی "دولت در سایه" است و از چنان قدرت و توانایی فرا قانونی برخوردار است که سایر قوای سه گانه را به حاشیه برده‌است و در صورت هر خللی در قوای مجریه، می‌تواند امور را در دست بگیرد و وزارتخانه‌ها را هدایت و به گونه‌ای عمل کند که آب از آب تکان نخورد. به عنوان نمونه در ۲۸ فروردین‌ماه سال ۹۰ در پی اختلاف نظر محمود احمدی‌نژاد، رئیس جمهور وقت و رهبر ایران بر سر وزیر اطلاعات، آقای احمدی‌نژاد در اعتراض، یازده روز از خانه بیرون نیامد. به نظر می‌رسد با قدرت دفتر رهبری، اگرخانه‌نشینی رئیس جمهور ادامه پیدا می‌کرد و حتی با استعفا هم تمام می‌شد مشکلی برای کشور بوجود نمی‌آمد. از این رو با توجه به تشکیلات دفتر آیت‌الله خمینی، قدرت دو دفتر رهبری با هم قابل مقایسه نیست.

یکی دیگر از ویژگی‌های دفتر آیت‌الله خامنه‌ای در مقایسه با دفتر رهبر سابق این است که نه تنها می‌تواند نفوذ موثری در قوای سه گانه کشور داشته ‌باشد بلکه می‌تواند در تعیین رهبر آینده هم نقش مهم‌تری ایفا کند.

اکثر فرزندان آیت‌الله خامنه‌ای در دستگاه رهبری مشغول به کارند اما هیچکدام از شهرت احمد خمینی برخوردار نیستند. در گذشته، با وجود اخباری‌ که درباره بیماری آقای خمینی منتشر می‌شد و نقش احمد خمینی در دفتر پر رنگ‌تر می‌شد اما حدس و گمانی درباره جانشینی احمد خمینی در میان نبود و او در انتقال آرام قدرت به رهبری آینده نقش مهمی بازی کرد. اما مشخص نیست که فرزندان آیت‌الله خامنه ای هم در انتقال قدرت به رهبر آینده، نقشی چون احمد خمینی در پیش بگیرند.

هرچه هست دفتر رهبر حکومت قدرت انکارناپذیری در تحولات سیاسی آینده ایران دارد، ساختار و دایره نفوذ دفتر رهبر فعلی طی بیش از سه دهه در تمام نهادها و سازمان‌ها نشان می‌دهد با افق بیشتری فعالیت می‌کند و به نظر نمی‌رسد که با پایان رهبری آیت‌الله خامنه‌ای، ماموریت‌ دفترش هم پایان ‌یابد و همانند دفتر آیت‌الله خمینی، بر موسسه تنظیم و نشر آثار او متمرکز شود.