منافع اسرائیل در منطقه قره‌باغ چیست و ایران، روسیه و ترکیه چه خواهند کرد؟

 

تسلیم منطقه قره‌باغ کوهستانی به جمهوری آذربایجان و انحلال جمهوری خودخوانده ارمنی‌ها در این منطقه، کشورهای اطراف را مجبور کرده که در مواضع خود در قبال این منطقه بازنگری کنند.

به نظر می‌آید تنش روابط ارمنستان و جمهوری آذربایجان در ماه‌های اخیر، کمی فروکش کرده است اما هنوز معلوم نیست که خواسته نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان، برای برقراری روابط بهتر با باکو برآورده شود.

با پیروزی جمهوری آذربایجان،‌ ترکیه فرصت را برای ساخت مسیرهای حمل و نقلی مناسب می‌بیند که این کشور را طریق قفقاز به کشورهای ترک آسیای میانه وصل کند. اما این پروژه نیاز به همکاری ارمنستان و ایران دارد که ترکیه روابط دشوار و پیچیده‌ای با آنها داشته است.

ایران می‌گوید از ایجاد مسیرهای ترانزیتی بیشتر استقبال می‌کند اما تاکید می‌کند که از هیچ بخشی از خاک خود برای تحقق چنین پروژه‌ای صرف‌نظر نخواهد کرد. از طرفی تهران و مسکو نگران هستند که شکست ارمنستان و تشدید تنش‌های این کشور با روسیه، باعث چرخش ایروان به سوی غرب شود.

آیا اتحادیه اروپا می‌تواند میانجی صلح شود؟

 

پاشینیان می‌گوید ارمنستان نیاز به «هم‌زیستی مسالمت‌آمیز» با جمهوری آذربایجان و ترکیه دارد اما این گرایش در داخل کشورش طرفدار چندانی ندارد.

بل از عملیات اخیر برای پس گرفتن کنترل قره‌باغ کوهستانی،‌ ارمنستان و جمهوری آذربایجان مذاکرات صلحی با وساطت اتحادیه اروپا، آمریکا و روسیه برگزار کردند. روابط رو به وخامت ارمنستان و روسیه احتمال موفقیت مسکو به عنوان میانجی دو طرف را کاهش داده است. اما درباره وضعیت رابطه با اتحادیه اروپا هم سوالاتی وجود دارد.

روز سوم اکتبر فرانسه اعلام کرد که برای کمک به تضمین امنیت منطقه، ارمنستان سلاح ارسال می‌کند. این تصمیم با انتقاد تند باکو همراه شد که گفت فرانسه دیگر نمی‌تواند نقش یک میانجی بی‌طرف را ایفا کند.

وزارت خارجه جمهوری آذربایجان روز پنج اکتبر اعلام کرد: «فرانسه با در نظر گرفتن رقابت‌های سیاسی منطقه و سیاست‌های استعماری، از جدایی‌طلبی ارمنی‌‌ها در منطقه قره‌باغ آذربایجان حمایت می‌کند و تلاش می‌کند رویکرد پلشت نواستعماری خود را در قفقاز جنوبی پیاده کند؛ اقدامی که به یک اندازه خطرناک و غیرقابل قبول است.»

پاشینیان و الهام علی‌اف، رئیس جمهور آذربایجان قرار بود روز پنج اکتبر در دور دیگری از مذاکرات به میزبانی اتحادیه اروپا با حضور فرانسه و آلمان در شهر گرانادا دیدار کنند. اما علی‌اف به دلیل آنچه باکو «اقدامات جهت‌دار و سیاست‌های مسلح‌سازی» فرانسه خواند در این مذاکرات حاضر نشد و گفت که عملکرد فرانسه «کلیت سیاست‌های اتحادیه اروپا در قبال منطقه را تهدید می‌کند». دلیل دیگر هم این بود که فرانسه با پیشنهاد حضور ترکیه در این گفت‌وگوها مخالفت کرده بود.

با وجود این علی‌اف با دیدار سه‌جانبه‌ای در اواخر ماه اکتبر موافقت کرده که تنها اتحادیه اروپا و ارمنستان در آن حضور دارند. او روز دوم اکتبر به جاستین ولبی،‌ اسقف اعظم کلیسای کانتربری گفت که فرصت‌هایی تاریخی برای پیش بردن برنامه صلح در منطقه به وجود آمده است.

رفتار جمهوری آذربایجان با تعداد اندکی از ارمنی‌هایی که همچنان در قره‌باغ مانده‌اند و همین طور با رهبران سابق این سرزمین، به دقت زیر نظر خواهد بود. الهام علی‌اف، رئیس جمهوری آذربایجان وعده داده است که از حقوق ارامنه در قره‌باغ حفاظت کند اما هم‌زمان چندین رهبر سابق آنها را دستگیر و به تروریسم متهم کرده است.

ترکیه چه می‌خواهد؟

 

نگرانی‌هایی در ارمنستان و خارج از آن وجود دارد که جمهوری آذربایجان و ترکیه طرح‌های گسترده‌تری برای منطقه دارند.

ترکیه حامی اصلی و آشکار جمهوری آذربایجان بوده و دهه‌هاست که در تامین تسلیحات و آموزش نظامی این کشور نقش دارد. در جنگ سال ۲۰۲۰ ارمنستان و جمهوری آ‌ذربایجان، پهپادهای بیرقدار آنکارا نقش تعیین‌کننده‌ای در میدان نبرد ایفا کردند.

مقام‌ها و رسانه‌های دولتی ترکیه عملیات اخیر و پیروزی جمهوری آذربایجان را به دقت و از نزدیک دنبال و تحسین می‌کردند. آنکارا از همان ابتدا هیچ گونه ابراز شگفتی از عملیات جمهوری آذربایجان نکرد.

رسانه‌های ترکیه بلافاصله بعد از شروع عملیات با پخش تصاویر حملات جمهوری آذربایجان گزارش‌های مربوط به عملیات را آغاز کردند. این رسانه‌ها در منطقه عملیاتی خبرنگار داشتند و گزارش‌هایی را منتشر می‌کردند که بازتاب روایت رسمی از تحولات بود؛ برای مثال آنها هم این عملیات را «ضد تروریستی» می‌خواندند.

رسانه‌های طرفدار دولت ترکیه در گزارش‌های خود درباره خروج ساکنان ارمنی قره‌باغ، درباره مردمی صحبت می‌کردند که «به خواست خود»‌ در حال خروج از منطقه هستند و بر تضمین‌های امنیتی جمهوری آذربایجان تاکید می‌کردند.

ترکیه همچنین اشتیاق زیادی به ساخت مسیری برای راه‌اندازی یک خط جدید راه آهن از طریق «دالان زنگزور» نشان داده که یا باید از ارمنستان عبور کند یا از خاک ایران. جمهوری آذربایجان روز ۲۹ سپتامبر به شکلی خوش‌بینانه اعلام کرد که چنین مسیر حمل و نقلی را خواهد ساخت، هر چند درباره این که ایروان یا تهران برای همکاری در این پروژه رضایت داده باشند، چیزی نگفت.

آنکارا از سویی هم تلاش کرده است که روابط پرتنش خود را با ارمنستان بهبود دهد. مقام‌های این کشور در واکنش به عملیات جمهوری آذربایجان تلاش کرده‌اند -آن طور که رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه گفت- بین «چپاولگران ارمنی‌ها در قره‌باغ» با دولت ارمنستان و نخست وزیرش تفاوت قا‌ئل شوند.

اما احساسات عمومی در ارمنستان نسبت به عادی‌سازی روابط با ترکیه که با ارسال کمک‌های انسانی ایروان بعد از زلزله مرگبار ترکیه در ماه فوریه مطرح شد،‌ حتی در آن زمان هم طرفدار چندانی پیدا نکرد چه رسد به الان.

آنکارا برای پروژه ترانزیتی خود به تهران هم رو آورده که نشان می‌دهد اگر ارمنستان تمایلی به شرکت در آن نداشت به عبور آن از ایران فکر می‌کند.

آیا ایران اجازه استفاده از دالان زنگزور را خواهد داد؟

 

تهران در واکنش به پیشنهاد ترکیه تاکید می‌کند که با هر گونه تغییر در مرزهای بین‌المللی یا معادلات ژئوپلیتیک در منطقه مخالف است. این موضعی است که علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی به عنوان «خط قرمز» از آن یاد کرده است. اما ایران می‌گوید اگر این مسئله در نظر گرفته شود از مسیرهای ترانزیتی جدید در قفقاز استقبال می‌کند.

ایران همواره نگران بوده که این گذرگاه که کاربرد آن اتصال جمهوری آذربایجان به جمهوری خودمختار نخجوان است و از استان سیونیک ارمنستان می‌گذرد، باعث قطع مسیر ارتباط زمینی‌اش با ارمنستان شود.

ابراهیم رئیسی، ر‌ئیس جمهور و علی اکبر احمدیان، دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران روز چهارم اکتبر با اشاره به این موضوع گفتند نگران آن هستند که این گذرگاه جای پای ناتو را در منطقه قفقاز باز کند. احمدیان همچنین گفت که تهران طرح‌های مربوط به دالان زنگزور را به عنوان نمونه‌ای از تغییرات بی‌ثبات‌کننده‌ای می‌بیند که تنها باعث ایجاد بحران و دعوت به مداخله فرامنطقه‌ای می‌شود.

یک تحلیلگر ایرانی به این نکته اشاره کرده است که در این ماجرا منافع ایران به شکلی غیر معمول با آمریکا و روسیه گره خورده است،‌ چرا که اگر آنکارا بتواند خط ارتباط مستقیم برای انتقال گاز طبیعی از جمهوری آذربایجان به اروپا را از طریق ترکیه ایجاد کند، همه آنها بازنده خواهند بود.

با وجود این مهرداد بذرپاش، وزیر راه و شهرسازی ایران روز ۶ اکتبر در مراسم افتتاح پروژه پلی جدید روی رودخانه ارس در جمهوری آذربایجان شرکت کرد. این پل منطقه زنگلان در جمهوری آذربایجان را به استان آذربایجان شرقی در ایران وصل می‌کند.

انتظار می‌رود این پل با تسهیل دسترسی،‌ حمل و نقل بار از سرزمین اصلی جمهوری آذربایجان به جمهوری خودمختار نخجوان را از طریق ایران افزایش دهد و به صورت بالقوه می‌تواند بخشی از دالان مناقشه‌برانگیز زنگزور باشد که از خاک ایران گذر می‌کند.

ایران می‌خواد نفوذ خود را در منطقه حفظ کند. ابراهیم رئیسی روز ۲۶ سپتامبر تماسی تلفنی با ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه داشت که به گفت دفتر آقای رئیسی دو طرف در آن مخالفت خود را با «دخالت خارجی» در مسائل منطقه‌ای اعلام کردند.

به گزارش خبرگزاری دولتی ایران هر دو رئیس جمهور خواهان فعال شدن «چارچوب مشورتی ۳+۳» -متشکل از ارمنستان،‌ آذربایجان، گرجستان و روسیه،‌ ایران، ترکیه- برای تسریع حل و فصل مناقشات شدند. این در حالی است که این کشورها تنها چند نشست در این چارچوب برگزار کرده‌اند و گرجستان هم حاضر به شرکت در آن نشده است.

منافع اسرائیل در منطقه چیست؟

 

جمهوری آذربایجان سال‌هاست که همکاری‌های خود با اسرائیل را افزایش داده است. کالکالیست، یکی از روزنامه‌های اقتصادی مهم اسرائیل، روز دوم اکتبر نوشت که اسرائیل میلیاردها دلار تسلیحات نظامی به جمهوری آذربایجان فروخته و در مقابل باکو امکان بسیار مهم دسترسی به مرزهای ایران را برای ایجاد «پایگاه‌های اطلاعاتی»‌ در داخل این کشور برای اسرائیل فراهم کرده است.

روزنامه اسرائیلی هاآرتص هم نوشت که این معامله از سال ۲۰۱۶ در جریان بوده و جمهوری آذربایجان تسلیحات زیادی از اسرائیل خریداری کرده است،‌ از جمله «موشک‌های زمین به زمین، پهپادهای تهاجمی، راکت‌های هدایت‌شونده، سیستم‌های پدافند موشکی، تجهیزات توپخانه‌ای، خمپاره، تجهیزات مدرن‌سازی تانک‌ها، تفنگ، شناورهای جنگی،‌ موشک‌های ضد تانک و ابزار و تجهیزات جاسوسی و سایبری».

رسانه‌های غربی مانند آسوشیتدپرس و سی‌ان‌ان هم درباره جزییات و دامنه روابط اسرائیل و جمهوری آذربایجان گزارش‌هایی منتشر کرده‌اند.

روابط جمهوری آذربایجان و ایران بر سر این موضوع دچار تنش شد، اما هر دو کشور برای برقراری آشتی مجدد تلاش کرده‌اند.

آیا ارمنستان هنوز به کمک روسیه نیاز دارد؟

 

روابط روسیه و ارمنستان به عنوان دو متحد قدیمی پیش از عملیات جمهوری آذربایجان رو به سردی گذاشته بود و تنش میان دو کشور بعد از عملیات قره‌باغ بیش از پیش بالا گرفت.

ارمنستان عضو «سازمان پیمان امنیت جمعی» به رهبری روسیه و میزبان یک پایگاه نظامی این کشور در گیومری، دومین شهر بزرگ ارمنستان است. اکراه روسیه برای دخالت در بحران قره‌باغ کوهستانی و بی‌میلی سازمان پیمان امنیت جمعی به مداخله در درگیری‌های مرزی ارمنستان با جمهوری آذربایجان، با انتقاد تند ایروان روبرو شد.

اوایل ماه سپتامبر نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان به روزنامه ایتالیایی لارپوبلیکا گفت: «ساختار امنیتی ارمنستان ۹۹/۹۹۹ درصد وابسته به روسیه بود… اما امروز می‌بینیم که خود روسیه نیازمند تسلیحات و مهمات است… فدراسیون روسیه دیگر قادر به تامین نیازهای امنیتی ارمنستان نیست.»

او گفت باور دارد که روسیه در حال کاهش نقش خود در منطقه است -که البته مسکو این موضوع را قبول ندارد- و افزود که روسیه در تضمین امنیت ارمنستان در جریان درگیری‌ها با جمهوری آذربایجان ناکام بوده است.

بعد از عملیات اخیر جمهوری آذربایجان، پاشینیان روسیه را به پشتیبانی از اعتراض‌های ضد دولتی در ارمنستان متهم کرد که در آن معترضان دولت او را به شکست در دفاع از ساکنان ارمنی قره‌باغ متهم می‌کردند. نخست وزیر ارمنستان گفت: «بعضی از شرکای ما تلاش خود برای نشان دادن آسیب‌پذیری‌های امنیتی را بیشتر و بیشتر کرده‌اند و نه‌تنها امنیت خارجی بلکه امنیت داخلی و ثبات ما را به خطر انداخته‌اند.»

مجلس ارمنستان روز سوم اکتبر اساسنامه رم برای به رسمیت شناختن دیوان کیفری بین‌المللی را تصویب کرد. چندین ماه‌ بود که ارمنستان تهدید می‌کرد این کار را انجام خواهد داد و مسکو هم در مقابل گفته بود که چنین تصمیمی را به عنوان اقدامی «به شدت خصمانه» تلقی خواهد کرد.

در ماه مارس ۲۰۲۳ دیوان کیفری بین‌المللی حکم جلب ولادیمیر پوتین را به اتهام نقش داشتن در جنایات جنگی در اوکراین صادر کرد. مصوبه جدید پارلمان ارمنستان به معنای آن است که در صورت سفر پوتین به این کشور باید او را بازداشت کنند. کرملین در واکنش به اقدام پارلمان ارمنستان گفت «ما چیزهای زیادی داریم که باعث پیوندمان با مردم ارمنستان می‌شود» اما افزود که «پرسش‌های بیشتری»‌ برای رهبری ارمنستان دارد.

آیا روسیه در حال عقب‌نشینی از قفقاز است؟

روسیه تقصیر تسلیم قره‌باغ به جمهوری آذربایجان را کاملا به گردن پاشینیان انداخت.

مقام‌های روسیه از جمله پوتین گفتند که پاشینیان سرنوشت قره‌باغ را در اکتبر سال ۲۰۲۲ رقم زد و در آن زمان «عملا حاکمیت جمهوری آذربایجان بر قره‌باغ را به رسمیت شناخت». اشاره آنها به اعلام تعهد رهبران ارمنستان و جمهوری آذربایجان به بیانیه ۱۹۹۱ آلما آتا است که بر اساس آن دو کشور تمامیت ارضی و حاکمیت یکدیگر را به رسمیت می‌شناسند.

وزارت خارجه روسیه همچنین پاشینیان را متهم کرد که «در تمام این مدت آگاهانه در تلاش برای فاصله گرفتن از روسیه» با هدف «جهت‌گیری متفاوتی به سوی غرب برای ارمنستان» بوده است.

هم‌زمان سرگی لاوروف،‌ وزیر خارجه روسیه به ایروان هشدار داد که نمی‌تواند منافع روسیه را نادیده بگیرد.

او گفت: «می‌دانید که کسان زیادی هستند که می‌خواهند روسیه را از دست بدهند و دوستان تازه‌ای پیدا کنند… اگر نگاه آنها به آمریکا است، بد نیست که نگاهی به تاریخ معاصر بیندازند و ببینند آمریکا چگونه با کسانی که می‌خواستند زیر بال و پرش باشند، رفتار کرده است.»