اَحمد کسروی که بود و چه فَرجامی داشت؟

سید احمد حکم‌آبادی که بعدها نام خانوادگی کَسرَوی را برگزید، تاریخ‌نگار، زبان‌شناس، پژوهش‌گر، حقوق‌دان و اندیشمند ایرانی بود. که به عنوان استاد ملی گرای حقوق در دانشگاه تهران تدریس می کرد. او در تاریخ ۲۰ اسفند ۱۳۲۴ و در سن ۵۷ سالگی، در اتاق بازپرسی ساختمان کاخ دادگستری تهران به ضرب “گلوله و ۲۷ ضربه چاقو” توسط گروه اسلام‌گرای “فدائیان اسلام” ترور شد. احمد کسروی در حوزه‌های مختلفی هم‌چون تاریخ، زبان‌شناسی، ادبیات، علوم دینی، روزنامه‌نگاری، وکالت، قضاوت و سیاست فعالیت داشت.

وی بنیان‌گذار جنبشی سیاسی-اجتماعی با هدف ساختن یک “هویت ایرانیِ سکولار” در جامعه ایران، موسوم به جنبش “پاک‌دینی” بود که در دوره‌ای از حکومت پهلوی شکل گرفت.

احمد کسروی خواستار مبارزه با “واپس‌ماندگی فکری و علمی” و روشن‌گری در تمامی وجوه زندگانی بود.

وی با انتقاد از “اوضاع زندگی، خرافه‌ گرایی و آداب اجتماعی” مردم ایران، خواستار “پالایش زبان فارسی” از هر گونه واژه عربی و سره‌نویسی در زبان فارسی بود. موضع‌گیری‌های احمد کسروی در برابر کیش‌های رایج و نهادهای مذهبی و اخلاقی و مسلک‌ها و ارزش‌های سنتی و فرهنگی و تاختن او به تعصبات دینی و فرهنگی، از مذهب تشیع و بهائیت گرفته تا شعرهای حافظ و سعدی، از جمله مواردی بود که مخالفت‌های بسیاری را علیه او برانگیخت.

آثار احمد کسروی بالغ بر ۷۰ جلد کتاب به زبان‌های فارسی و عربی می‌شوند. از مهم‌ترین آثار کسروی می‌توان به دو کتاب تاریخ مشروطه ایران و تاریخ هجده‌ساله آذربایجان اشاره کرد که از مهم‌ترین آثار مربوط به تاریخ جنبش مشروطه‌خواهی ایران می‌شوند و تا به امروز “مرجع اصلی” محققان پیرامون جنبش مشروطیت ایران بوده است.

آذری یا زبان باستان آذربایجان، برای نخستین‌بار این نظریه را مطرح کرد که زبان تاریخی منطقه آذربایجان قبل از رایج‌شدن زبان ترکی آذربایجانی که مورخان از آن به نام “آذری” یاد کرده‌اند، زبانی از خانواده زبان‌های ایرانی بوده‌است. این نظریه هنوز مخالفانی میان قوم‌گرایان دارد، اما در نزد زبان‌شناسان دنیا به صورت عام پذیرفته شده‌است.

فدائیان اسلام که بودند؟

جمعیت فدائیان اسلام “گروهی سیاسی – مذهبی” با مشی چریکی بود که توسط مجتبی میرلوحی (۱۳۰۳-۱۳۳۴ ) پایه‌گذاری شد. او بعدها شهرت خود را، با این ادعا که از نسل صفویان است، به نواب صفوی تغییر داد. در اردیبهشت ۱۳۲۴ خورشیدی، نواب صفوی، در چهارراه حشمت‌الدوله تهران، به سوی کسروی آتش گشود.

اسلحه کمری پس از شلیک دومین گلوله از کار افتاد و کسروی از ناحیه کتف مجروح شد و پس از سه ماه بهبود یافت. نواب همان‌جا دستگیر شد اما با پیگیری روحانیان و عده‌ای از مردم، و نیز به این علت که کسروی از وی شکایت نکرد، پس از دو ماه آزاد شد.

نواب، پس از آزادی از زندان، طی بیانیه‌ای با عنوان “دین و انتقام” جمعیت فدائیان اسلام را تأسیس کرد. در این بیانیه، هدف اصلی این جمعیت، اجرای احکام اسلامی از طریق شهادت، انتقام و قصاص بیان شده بود. ده روز پس از این بیانیه و به عنوان اولین فعالیت این جمعیت، کسروی که به اتهام توهین به اسلام تحت بازپرسی بود، به دستور و برنامه‌ریزی نواب صفوی و به دست چند تن از فداییان اسلام در اتاق بازپرسی دادگستری تهران با گلوله و کارد به قتل رسید.

احمد شهاب، یکی از نخستین فعالینِ فداییان اسلام درباره ترور کسروی می گوید: ”در روز دوم یا سوم محاکمه کسروی شخصی به نام “جواد مظفری” به دادگاه آمد و با هفت تیر، “کسروی” و منشی او “حدادپور” را زد. یکی دیگر از افراد ما به نام شیخ مهدی شریعتمدار به دستور نواب با اتومبیل جلو دادگستری به حالت انتظار ایستاده بود.

او مظفری را سوار ماشین کرد و به لاهیجان برد. از این ماجرا نه شاه، نه دولت و نه مردم هیچ کدام کمترین اطلاعی نداشتند [...] کار حسین امامی این بود که بعد از قتل کسروی به داخل اتاق دادگاه رفت و با چاقو شکم کسروی را پاره کرد.” (احمد شهاب، گفتگو با واحد تاریخ شفاهی مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران)

احمد کسروی در یک نگاه:

احمد کسروی پَزوهشگر، تاریخ دان، قاضی و یک فرزانه تمام عیار و میهن دوست بود که تمامِ عمرش را وقف آگاهی رسانی به جامعه و زدودن خرافات و مهملات از اذهان عمومی کرد، کسروی را می توان نمادِ لرزانِ مدرنیته در ایران دانست که یک تنه برخواست، لباس روحانیت را به کناری گذاشت و پنجه در پنجه دین و اسنبداد انداخت و مبارزه کرد.

مرگِ دردناک کسروی میزانِ ارزش افکارِ طلایی او را برای نوجوانان و جوانانِ امروزِ ایران زمین ثابت می کند چرا که اگر حَق نمی گفت، فداییان اسلام هرگز کمر به قتل او نمی بستند و اجازه می دادند تا بیشتر زندگی کرده و به فعالیت هایش ادامه دهد. کسروی یک نابغه به تمام معنا بود و تمامی عمرش مشغول دو کار مهم بود: یادگیری و یاد دادن!

بَر ماست که با زنده نگاه داشتن یادِ کسروی که کشته راهِ روشنگری و خردگرایی است، چراغِ محفل روشنفکری نوین را روشن نگاه داشته و ادامه دهنده راهش باشیم. فداییان اسلام کسروی را ترور کردند اما امروز از افکارِ کسروی، هر روز صد ها کسروی جوانِ دیگر در مام میهن زاده می شوند و با جدیت، به مقابله با افکار قرون وسطایی مذهبی می پردازند.