هفت نکته درباره اوپک و ایران

۱- تأسیس

سازمان کشورهای صادر کننده نفت با نام اختصاری اوپک، یک سازمان جهانی است که از برخی از کشورهای نفت خیز تشکیل شده است.

تشکیل چنین سازمانی در واکنش به کاهش قیمت نفت توسط شرکت‌های نفتی موسوم به "هفت خواهران" بود که بازار نفت را در دست داشتند.

بنا به اسناد، اولین بار پرز آلفونزو، وزیر نفت وقت ونزوئلا، پیشنهاد تأسیس اوپک را مطرح کرد. او به همراه عبدالله طریقی، وزیر نفت وقت عربستان سعودی، در سال ۱۹۵۹ این پیشنهاد را به طور خصوصی با سه کشور ایران، کویت و عراق در میان گذاشت. نماینده ایران منوچهر فرمانفرمائیان بود.

سپس در سال ۱۹۶۰ این سازمان با حضور پنج کشور ایران، ونزوئلا، عربستان سعودی، کویت و عراق در بغداد بنیان‌گذاری شد. مقر اولیه اوپک ابتدا در ژنو بود که در سال ۱۹۶۵ به وین منتقل شد.

هدف از تشکیل اوپک، طبق اساسنامه آن، "هماهنگی و یکپارچه‌سازی سیاست‌های نفتی کشورهای عضو و تعیین بهترین راه برای تأمین منافع جمعی یا فردی آنها و طراحی شیوه‌هایی برای تضمین ثبات قیمت نفت در بازار نفت بین‌المللی..." اعلام شد.

۲- دبیر کل

اولین دبیر کل اوپک، فؤاد روحانی، از ایران بود که مدت چهار سال در این سمت بود. روحانی از مشاوران بین‌المللی حقوق در زمینه نفت و همچنین مترجم کتاب‌هایی به فارسی نظیر "جمهور" افلاطون بود. حضور او به عنوان دبیر کل اوپک باعث شد که ایران نقش مؤثری در شکل‌دهی تشکیلات و دبیرخانه اوپک داشته باشد.

روحانی در آن زمان نایب رئیس هیئت مدیره و مدیر امور حقوقی شرکت ملی نفت ایران بود. از میان اعضای مؤسس اوپک، ایران و ونزوئلا دارای شرکت ملی نفت بودند. روحانی برای ایجاد تشکیلات دبیرخانه اوپک پرویز مینا، محمدعلی موحد و حسن رضوی را با خود به اوپک برد.

۳- صندوق بین‌المللی اوپک

مینا، در زمان تأسیس اوپک مسئول جمع آوری و توزیع اطلاعات و آمار در زمینه فعالیت های اکتشاف و توسعه و تولید در کشورهای عضو اوپک بود. او درباره تأثیرگذاری و نقش ایران بر اوپک گفته است: "شرکت ملی نفت برای به وجود آوردن سازمان اوپک و دبیرخانه آن از تجربیات خود استفاده کرد."

همچنین به گفته حمید ظاهری، سخنگوی وقت اوپک، "ایران همیشه نقش تأثیرگذاری در تصمیمات اوپک داشته است. به عنوان نمونه به پیشنهاد ایران در سال ۱۹۷۵ در پاریس، صندوق بین‌المللی اوپک با هدف کمک به کشورهای فقیر و جهان سوم تشکیل شد. کار این صندوق این بود که به کشورهای فقیر وام‌های کم بهره و یا بلاعوض می‌داد. موجودی آن در آغاز کار ۸۰۰ میلیون دلار بود که بعداً به ۱ میلیارد و ۶۰۰ میلیون دلار افزایش یافت و تاکنون همچنان به فعالیت خود جهت کمک به کشورهای جهان سوم ادامه می‌دهد."

۴- بحران نفتی

اولین بحران نفتی که موجب افزایش قیمت نفت و افزایش تأثیرگذاری اوپک شد، مربوط به جنگ اعراب و اسرائیل بود. شرکت‌های بین‌المللی نفتی تا یک دهه اوپک را جدی نمی‌گرفتند، اما با شدت گرفتن اختلاف اسرائیل و اعراب، با وقوع این جنگ، برخی از کشورهای عربی نفت‌خیز، اسرائیل را تحریم کردند.

بالاترین قیمت نفت در آستانه این بحران متعلق به عربستان بود که بشکه‌ای کمتر از ۳ دلار بود. اما بحران نفتی باعث تحرک در اوپک شد و قیمت نفت را در ژانویه ۱۹۷۴ به بیش از ۱۰ دلار رساند.

۵- گروگان گیری

در دسامبر ۱۹۷۵ طی نشست نمایندگان اوپک، به مقر این سازمان در اتریش حمله شد. سرکردگی گروه مهاجم با کارلوس بود. این گروه ترکیبی از آلمانی‌ها و فلسطینی‌ها بودند که همه کارکنان اوپک و وزرای نفت را که در اجلاس شرکت کرده بودند، گروگان گرفتند. شناخته شده‌ترین گروگان‌ها جمشید آموزگار، مذاکره کننده ارشد نفتی ایران در آن زمان و احمد زکی یمانی، وزیر وقت نفت عربستان بودند.

زکی یمانی در این مورد گفته بود: "ما را سه بخش کردند. من و نماینده ایران را یک جا بردند و بمب‌ها را زیر صندلی‌مان گذاشتند. بقیه اعضای هیئت‌ها را بردند جای دیگر و آدم‌هایی که هیچ ربطی به نشست نداشتند هم یک اتاق سوم".

به گفته او قرار بود او و آموزگار را اعدام کنند.

حمید ظاهری که ۹ سال سخنگوی این سازمان در دبیرخانه اوپک بود، نیز در میان گروگان‌ها بود. او در این باره گفته است: "بعد از ۲۴ ساعت کارکنان دبیرخانه را که دبیر کل و بنده نیز جزو آنها بودیم آزاد کردند و تمام وزرای نفت و هیئت‌های همراهشان را با هواپیما، نخست به الجزایر، سپس به لیبی و بالاخره دوباره به الجزایر بردند."

سرانجام گروگان ها با اولتیماتوم الجزایر به گروگان گیرها آزاد شدند.

۶- بحران دوم

با وقوع انقلاب در ایران و حذف نفت ایران از بازار جهانی و سپس آغاز جنگ ایران و عراق، قیمت هر بشکه نفت از حدود ۱۳-۱۲ دلار به ۳۸-۳۷ دلار رسید. از این شوک نفتی به عنوان دومین بحران اوپک یاد می‌شود، زیرا تولید غیر اوپکی نفت زیاد شده بود و در نتیجه سهم اوپک در تولید نفت جهانی کاهش یافت.

گفته می‌شود در آغاز جنگ روزانه چهار میلیون بشکه نفت از بازار جهانی خارج شد که مربوط به کاهش تولید در ایران و عراق بود. مطابق برخی اسناد، در دهه هشتاد میلادی سهم اوپک در تولید نفت از ۵۲ درصد در سال ۱۹۷۳ به کمتر از ۲۹ درصد در سال ۱۹۸۵ رسید. و در سال ۱۹۸۶ در حالی که اوپک می‌خواست در رقابت با کشورهای غیر اوپکی "با افزایش صادرات، سهم پیشین خود از بازار را بازیابد، شوکی در زمینه قیمت‌ها رخ داد و قیمت‌ها از ۲۹ دلار به کمتر از ۱۰ دلار به ازای هر بشکه نفت سقوط کرد."

۷- باز هم دبیر کلی

مسئله دبیر کلی اوپک یکی از مسائل مناقشه‌انگیز است. تا سال ۱۹۸۳ همه کشورهای عضو یک‌بار دبیر کل شده بودند. بر طبق یک روایت، دبیر کل ها پس از فؤاد روحانی به ترتیب حروف الفبای کشورهای عضو انتخاب می‌شدند، اما در دوره جنگ ایران و عراق که نوبت به دبیر کلی ایران رسید، برخی کشورهای عربی مخالفت کردند. از سال ۱۹۸۸ انتخاب دبیر کل بر اساس رأی‌گیری از اعضا صورت گرفت.