سفر جبیر به بغداد، عربستان در عراق به جستجوی چیست؟

از زمان سقوط صدام حسین در سال ۲۰۰۳ روابط عراق و عربستان همیشه پر تنش بوده است. مهمترین عامل این اختلافات، روابط نزدیک سیاستمداران و گروه های شیعه عراقی با ایران بوده است. علی رغم درخواست مکرر دولتمردان و طیف های مختلفی از سیاستمداران عراقی، عربستان برای سالها از بازگشایی سفارت در بغداد امتناع می ورزید. در سال ۲۰۱۵ بالاخره این کشور حاضر به گشودن این سفارت شد، اما تنها ارمغانش افزایش تنش و اختلافات بود. اظهارات ثامر السبهان سفیر پیشین عربستان در عراق در باره استقلال دولت عراق و نیروهای شبه نظامی نزدیک به ایران موجبات خشم طیفی از سیاستمداران نزدیک به ایران را فراهم آورد.

السبهان بارها ایران را به دامن زدن به اختلافات فرقه ای در عراق متهم کرد. او همچنین نیروهای نزدیک به ایران را به برنامه ریزی برای ترور خود متهم کرد.

بالاخره این اختلافات باعث شد تا وزارت خارجه عراق خواهان تغییر وی شود، موضعی که منجر به خروج السبهان از عراق شد. عدم ارسال سفیر جدید نیز خود نشانه نارضایتی عمیق عربستان از دولت مرکزی عراق بود.

پس چگونه است که در میان این همه تنش و اختلافات، ناگهان جبیر به بغداد سفر می کند و عربستان و عراق را "دو پاره یک تن" می خواند و همچنین قول همکاری های گسترده اقتصادی و امنیتی با "کشور برادر، عراق" را می دهد؟

این تحول عمیق در مواضع را نمی توان بی ارتباط با به قدرت رسیدن ترامپ در آمریکا دانست. دولتمردان تازه به قدرت رسيده در آمريكا همواره نگرانی خود از نفوذ ایران در منطقه را ابراز کرده اند. جیمز ماتیس وزیر دفاع آمریکا نیز به شدت از رشد نفوذ ایران در منطقه اظهار نگرانی می کند. وی در سال ۲۰۱۴ هنگامی که هنوز وزیر دفاع نبود خواستار تهیه طرحی جامع برای مقابله با داعش و گروه های نزدیک به ایران همچون حزب الله لبنان و گروه های شبه نظامی شیعه در عراق شد. ماتیس تاکید کرد که در درازمدت خطر نیروهای نزدیک به ایران بیشتر از داعش خواهد بود. مقامات مختلف آمریکایی مکررا ایران را بزرگترین دولت حامی تروریسم خوانده اند. در نشست امنیتی مونیخ که ماه گذشته میلادی برگزار شد، مایک پنس معاون رئیس جمهور آمریکا این مقوله را در مورد ایران تکرار کرد. نکته قابل توجه در مورد این اتهامات هماهنگی مقامات عربستان سعودی، اسرائیل و ترکیه با آمریکا بود.

عادل جبیر وزیر خارجه عربستان نیز ایران را "بزرگترین کشور حامی تروریسم در جهان" نامید. مقامات اسرائیل و ترکیه هم در این کنفرانس به ایران تاختند و این کشور را عامل بی ثباتی در منطقه خواندند. این هماهنگی اما به نظر از سخن فراتر می رود. روزنامه وال استریت ژورنال در گزارشی که در ۱۵ فوریه منتشر کرد خبر از تحرکات آمریکا برای ایجاد یک پیمان نظامی با کشورهای عربی منطقه جهت مقابله با ایران داد. به گزارش این روزنامه این ائتلاف نظامی قرار است تا با اسرائیل همکاری اطلاعاتی داشته باشد.

بسیاری از سیاستمداران عراقی، بخصوص سیاستمداران شیعه، چاره ای جز تعامل با ایران و اهرمهای نفوذش در عراق ندارند، حتی اگر این تعامل آمریکا و متحدانش در منطقه را خوش نیاید/ایرج مسجدی سومین سفیر ایران در بغداد پس از سقوط حکومت صدام حسین

نفوذ ایران در عراق، بخصوص مایه نگرانی آمریکاست. ترامپ در اولین روزهای ریاست جمهوری اش در پیامی بر روی تویتر اظهار کرد که: "ايران به شكل روزافزون و به سرعت در حال سلطه بر عراق است". وی همچنین طی یک تماس تلفنی با حیدر عبادی درباره "تهدید ایران در منطقه" سخن گفت. شخص حیدر عبادی نیز از این نفوذ نگران است. وی بارها از عملکرد نیروهای عراقی نزدیک به ایران ابراز نارضایتی کرده است. عبادی در سال ۲۰۱۵ از نوشتن شعارهای فارسی بر روی دیوارها توسط گروه های شبه نظامی شیعه در تکریت به شدت انتقاد کرد. وی همچنین در آمریکا از نحوه حضور قاسم سلیمانی فرمانده نیروی قدس سپاه در عراق ابراز نارضایتی کرد. او بارها متهم شده که نیروهای حشد شعبی را به حاشیه رانده است. وی به شخص قاسم سلیمانی اعلام کرد که اجازه نخواهد داد که نیروهای حشد شعبی در عملیات آزاد سازی رمادی شرکت کنند. و در نهایت این نیروهای نظامی رسمی عراق بودند که با پوشش هوایی نیروهای ائتلاف به رهبری آمریکا شهر رمادی را از داعش بازپس گرفتند.

به نظر می رسد آمریکا حیدر عبادی را همپیمانی مناسب در میان رهبران شیعه عراق می بیند. این در حالیست که رقیب وی نخست وزیر سابق، نوری مالکی شخصیتی نزدیک به ایران و گروه های شبه نظامی طرفدار ایران است.

سفر جبیر به بغداد و تغییر موضع ناگهانی عربستان نسبت به عراق را نیز در این راستا می توان وا کاوی کرد. با نزدیک شدن انتخابات استانی و پارلمانی، مالکی و نیروهای نزدیک به او فعالیت های خود برای حضور قوی در صحنه انتخابات را افزایش داده اند. آمریکا و همپیمانانش در منطقه خواهان بازگشت مالکی به قدرت نیستند و عبادی را گزینه ای مناسب برای ممانعت از بازگشت مالکی و یا به قدرت رسیدن هر شخصیت دیگری که به ایران نزدیک است، می دانند. بدین وسیله عربستان و آمریکا سعی در پررنگ تر کردن حضور خود در عراق دارند تا بتوانند با اجرای سیاستی فعال به جذب هر چه بیشتر عراق و دور کردن این کشور از ایران دست بزنند. افزایش کمک نظامی به عراق و همچنین حذف عراق از لیست کشورهایی که شهروندان شان از ورود به آمریکا منع شده اند نیز در این راستاست.

بسیاری از سیاستمداران عراقی، بخصوص سیاستمداران شیعه، چاره ای جز تعامل با ایران و اهرمهای نفوذش در عراق ندارند، حتی اگر این تعامل آمریکا و متحدانش در منطقه را خوش نیاید.

اما نفوذ ایران در عراق آنچنان عمیق است که حتی عبادی گریزی از تن دادن به آن، حداقل تا اندازه ای، ندارد. نیروهای شبه نظامی نزدیک به ایران پس از ظهور داعش فرصت آن را یافتند تا جانی تازه بگیرند. آنها خود را منجی عراق می دانند، زیرا در زمانی که نیروهای نظامی عراقی فرو پاشیدند هیچ کس به جز آنها توانایی جلوگیری از خیزش داعش به سمت بغداد را نداشت. آنها کل نظام از جمله شخص نخست وزیر عبادی را مدیون حضور خود می دانند. از حدود سه سال پیش این گروه ها توانسته اند به سربازگیری گسترده دست بزنند و خود را بیش از پیش مسلح کنند.

آموزش های پیوسته نظامی و حضور دائم آنها در جنگ با دشمنی سرسخت چون داعش بر توانایی های آنها افزوده است. گروه های شبه نظامی نزدیک به ایران با تشکیل و سازماندهی نیروهای وابسته به خود از میان ساکنان سنی، شیعه و مسیحی استان های عمدتا سنی نشین، برای اولین بار توانسته اند تا در این مناطق نیز نفوذی دست و پا کنند. این نیروها اکنون در گستره وسیعی از مناطق عمدتا سنی، از اطراف بغداد تا مرز سوریه در استان نینوا، حضور نظامی دارند. شبه نظامیان نزدیک به ایران البته حضور نظامی خود را به عراق محدود نکرده اند. برخی از این گروه ها حتی قبل از قدرت گرفتن داعش در عراق، در کنار نیروهای ایرانی و سوری در سوریه می جنگیدند، و این خود بر وزن منطقه ای آنها افزوده است.

از سویی دیگر پیروزی بر داعش در چندین نبرد مهم و قدرت روز افزون نظامی این گروه ها بر محبوبیت آنها نیز افزوده است. گروه هایی همچون بدر در گذشته نیز حضوری مؤثر در انتخابات داشته اند. اکنون با داشتن پشتوانه جنگِ با داعش چشم به حضور قویتر در صحنه سیاسی دوخته اند و حتی نیم نگاهی به پست نخست وزیری دارند. این گروه ها اهرم های قدرتمند ایران در عراق محسوب می شوند، اهرمهایی که چشم پوشی از آنها آسان نیست.

این تحولات در کنار هم پیمانی های دیرینه ایران با گروه های مختلف شیعه و کُرد به ایران توانایی تاثیر گذاری بر روند انتخاب شخص نخست وزیر را می دهد، نقشی که ایران در گذشته نیز ایفا کرده است. از این روست که بسیاری از سیاستمداران عراقی، بخصوص سیاستمداران شیعه، چاره ای جز تعامل با ایران و اهرمهای نفوذش در عراق ندارند، حتی اگر این تعامل آمریکا و متحدانش در منطقه را خوش نیاید.