کابینه نخست روحانی؛ حلقه معتمدان و سهم دیگران

دو عامل مهم در تسریع ارائه فهرست وزیران پیشنهادی آقای روحانی نقش داشت:

• نخست، لزوم به جریان انداختن هرچه سریع‌تر روند رأی اعتماد مجلس به وزیران و تغییر کابینه بدون فوت وقت و کنار گذاشتن وزیران دولت محمود احمدی‌نژاد.
• دوم اینکه به نظر می‌رسید که هسته مرکزی دولت او از پیش آماده بود و شاید اگر اکبر هاشمی رفسنجانی هم از سد شورای نگهبان می‌گذشت و رئیس‌جمهور می‌شد، کمابیش همین هسته را برای دولت خود انتخاب می‌کرد.

تیم اقتصادی و وزیران تخصصی حسن روحانی دست‌چینی از دولت‎های اکبر هاشمی رفسنجانی و محمد خاتمی بودند. یازده وزیر و چهارده معاون رئیس جمهور و معاون وزیر در دولت‌های این دو٬ در کابینه حسن روحانی نیز در سمت وزیر٬ معاون و مشاور حضور داشتند.

همراهی با فتنه'؛ مانع بلند دولت نخست

نخستین اشکال منتقدان به کلیت فهرست پیشنهادی او سن بالای آن بود.

آقای روحانی در پاسخ به انتقاد مسن بودن کابینه‌ نخستش گفت که چون کشور را در یک حالت "بحرانی" تحویل گرفته٬ نیاز داشته که از افراد مجرب با سابقه زیاد مدیریت در جمهوری اسلامی کمک بگیرد که طبیعتا سن‌ کابینه را بالا برده است.

+ چرا حسن روحانی برای جوانگرایی در چینش کابینه مشکل دارد؟

فقط دو وزیر از دوره محمود احمدی نژاد در کابینه او حضور یافتند؛ مصطفی پورمحمدی٬ نخستین وزیر کشور آقای احمدی نژاد که به پیشنهاد رئیس قوه قضاییه در کابینه حسن روحانی قرار گرفت و علی اکبر صالحی٬ وزیر خارجه دولت دهم که رئیس سازمان انرژی اتمی شد.

حق نشر عکسGETTY IMAGESImage captionآقای روحانی در مجلس. آقایان نوبخت، نهاوندیان، جهانگیری، رحمانی‌فضلی و علوی در عکس دیده می‌شوند

اما عاملی که می‌توانست سنگی بزرگ بر سر راه رأی اعتماد به فهرست پیشنهادی او باشد، مخالفت اکثریت اصولگرای با برخی از گزینه‌های او بود که از نگاه این دسته از نمایندگان با معترضان به نتیجه دهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری در سال ۸۸ همراهی کرده بودند.

این مشکل تا حدودی زیادی گربیان آقای روحانی را گرفت. سه وزیر پیشنهادی او با توجه به آنچه مخالفان "همراهی با فتنه" می‌خواندند، رای اعتماد نگرفتند (محمدعلی نجفی، مسعود سلطانی فر، جعفر میلی‌منفرد) و وزیران دیگری چون محمود حجتی، بیژن نامدار زنگنه و عباس آخوندی با همین اتهام با آرایی شکننده به وزارت رسیدند.

"همراهی با فتنه" دلیل موجهی برای نمایندگان مجلس نهم بود که به تعدادی دیگری از وزیران پیشنهادی بعدی آقای روحانی هم رای اعتماد ندهد.

همین اتهام یکی از دلایلی شد که رضا فرجی دانا که به سختی برای تصدی وزارت‌ علوم رای آورده بود، به دلیل "منصوب کردن عناصر دارای سابقه مشخص در فتنه ۸۸" استیضاح و برکنار شود.

او جعفر میلی منفرد و جعفر توفیقی را کمی پس از آغاز وزارتش به ترتیب به عنوان مشاور عالی خود و سرپرست دانشگاه تهران منصوب کرد که با اعتراض گسترده نمایندگان منتقد دولت روبه‎رو شد.

سپس دو گزینه دیگر حسن روحانی برای وزارت علوم با همین دلیل رای اعتماد نگرفتند (محمود نیلی احمد آبادی و فخرالدین دانش آشتیانی) و جعفر توفیقی که سرپرست این وزارتخانه بود، چون گفته می‌شد قطعا به دلیل "همراهی با فتنه" رای نخواهد آورد، حتی معرفی هم نشد.

سیاست نمایندگان اصولگرای منتقد دولت در مجلس نهم کاملا مشخص بود که به گفته الیاس نادران، نماینده سابق٬ مجلس "خط قرمزش در مواجهه با مدیریت‌های کلان اجرایی کشور فتنه است و دچار حاشیه‌سازی‌ها هم نخواهد شد".

اما با روی کار آمدن مجلس دهم که اصلاح‌طلبان و میانه‌رو‌ها در آن اکثریت دارند، حسن روحانی در اقدامی کم‌سابقه سه وزیر پیشنهادی خود را که در مجلس قبلی رای اعتماد نگرفته بودند، دوباره به مجلس معرفی کرد که این بار هر سه رأی اعتماد گرفتند.

حق نشر عکسGETTY IMAGESImage captionروحانی در جمع گروهی از نمایندگان مجلس

مسعود سلطانی‌فر، رضا صالحی امیری و فخرالدین دانش آشتیانی در حالی به وزارت رسیدند که هر سه در دوره قبلی مجلس به اتهام "همراهی با فتنه" نتوانسته بودند به وزارت برسند.

حسن روحانی عده‌ای دیگر از وزیران پیشنهادی خود را که نتوانسته بودند به این دلیل رأی اعتماد بگیرند و یا اگر هم به مجلس نهم پیشنهاد می‌شدند، جواب رد می‌گرفتند، در سمت‌های دیگر از جمله معاونت، مشاورت و یا ریاست نهادهای دیگر استفاده کرد.

یاران قدیمی؛ 'وفاردار و مجرب'

برخلاف دولت اول محمود احمدی‌نژاد که فقط دو عضو کابینه‌اش سابقه وزارت داشتند٬ حسن روحانی در مرداد ۱۳۹۲ در فهرست پیشنهادی خود شش وزیر سابق را گنجاند که از میان آنها محمد علی نجفی برای وزارت آموزش و پرورش رأی اعتماد نیاورد.

وزیران دوره اول آقای روحانی از سه گروه تشکیل می‌شدند:

۱- وزیران دولت‌های اکبر هاشمی رفسنجانی و محمد خاتمی: بیژن زنگنه٬ محمدرضا نعمت‌زاده٬ عباس آخوندی٬ محمود حجتی٬ محمد فرهادی.

به این گروه می‌توان معاونان وزرای پیشین را هم افزود: علی اصغر فانی (سپس فخرالدین احمدی آشتیانی) و حمید چیت‌چیان.

تعدادی از معاونان و مشاوران اصلی حسن روحانی هم وزیران دولت‌های هاشمی رفسنجانی و خاتمی بودند از جمله: اسحاق جهانگیری (معاون اول)، اکبر ترکان (مشاور عالی)، علی یونسی (دستیار ویژه در امور اقلیت‎های دینی)، محمد شریعتمداری (معاون اجرایی) و محمد علی نجفی (رئیس سازمان میراث فرهنگی، مشاور و دبیر ستاد هماهنگی اقتصادی)

۲- معاونان و مشاوران او در شورای عالی امنیت ملی و مرکز تحقیقات استراتژیک: محمد جواد ظریف٬ علی ربیعی٬ محمود واعظی٬ علی جنتی (سپس رضا صالحی امیری) و مسعود سلطانی‌فر که باز اکثر این گروه در دولت‌های هاشمی رفسنجانی و خاتمی معاون وزیر بودند.

این دو گروه که سابقه وزارت یا مدیریت ارشد در وزارتخانه‌ای در سال‌های نخستین پس از انقلاب ایران را داشته‌اند٬ بیشتر از گروه سوم هدف منتقدان دولت قرار گرفتند که از نظر آنان برای مدیریت کلان "مسن" هستند.

اما هواداران دولت می‌گویند که تجربه آنان مقدم بر سن‌شان است.

حق نشر عکسGETTY IMAGESImage captionدهقان، وزیر دفاع حسن روحانی

۳- وزیرانی که برخی از آنان یا به پیشنهاد سران ارکان دیگر نظام در فهرست پیشنهادی جای گرفتند و یا انتخاب آنها کاملا در اختیار آقای روحانی نبود: مصطفی پورمحمدی٬ علی طیب‌نیا٬ حسن قاضی زاده هاشمی٬ حسین دهقان٬ محمود علوی و عبدالرضا رحمانی فضلی.

مصطفی پورمحمدی، وزیر پیشنهادی دادگستری بنا بر قانون اساسی ایران، از سوی رئیس قوه قضاییه به رئیس جمهور معرفی شده بود.

حسین دهقان و محمود علوی، وزیران دفاع و اطلاعات که بر اساس آنچه در جمهوری اسلامی عرف است، با نظر و تأیید رهبر ایران معرفی می‎شوند.

عبدالرضا رحمانی فضلی، وزیر کشور هم از چهره‌های بسیار نزدیک به علی لاریجانی، رئیس مجلس است که نمایندگان اصولگرای نزدیک به او در دوره قبلی مجلس، در تأیید دولت آقای روحانی نقش مهمی داشتند.

دو وزیر دیگر این گروه علی طیب نیا و حسن قاضی زاده هاشمی، وزیران اقتصاد و بهداشت بودند که پیشتر سابقه مشاوره در دولت‌های پیشین را داشتند و از معدود وزیرانی بودند که گفته می‎شد با برخی از وزیران و معاونان حسن روحانی اختلاف نظرهای شدید دارند. از هر دو نقل شده که در دولت بعدی حضور نخواهند داشت.

تیم معاونان و مشاوران نیز ترکیبی از گروه‌های مختلف بود و علاوه بر یاران نزدیک او مانند محمدباقر نوبخت (سخنگو دولت، رئیس سازمان برنامه و بودجه)، حسین فریدون (برادر و دستیار ویژه رئیس جمهور)، مسعود نیلی (مشاور اقتصادی) و مرتضی بانک (معاون کل سرپرست نهاد ریاست جمهوری)، تعدادی از معاونت‌ها به چهره‌هایی سپرده شد که گفته می‌شود هر کدام به یکی از چهره‌های یا گروه‌های سیاسی نزدیک اند.

برای مثال محمد نهاوندیان٬ معاون علی لاریجانی در شورای عالی امنیت ملی و چهره نزدیک به راست سنتی رئیس دفتر رئیس جمهور شد و مجید انصاری از چهره‌های شاخص اصلاح طلبان و عضو شورای مرکزی مجمع روحانیون مبارز ابتدا به معاونت پارلمانی و سپس به معاونت حقوقی رئیس جمهور منصوب شد.

حسن روحانی این بار شاید به امید رای اعتماد فراکسیون امید (اصلاح طلبان) و اصولگرایان هم‌سو با دولت در مجلس، فهرستی ارائه کند که "سهم" دیگران در آن کم‌رنگ‌تر شده باشد و ضمنا چندان هم نگران اتهام "همراهی با فتنه" نباشد.

اما این موضوع را نیز باید در نظر داشت که اگر به امید آنکه وزیرانش یکپارچه رأی اعتماد خواهند گرفت، فقط افراد نزدیک به خودش را وارد فهرست کند، شاید بسیاری از همان نمایندگان حامی دولت، کار را برایش دشوار کنند.