یمن: قبایل همچون کلید ‌حل کشمکش؟

یمن، از مصیبت تا فاجعه
دو سال و نیم پس از آغاز جنگ، وضعیت یمن، به ویژه در نقاط آسیب‌پذیرِ آن، اضطراری‌تر و وخیم‌تر از همیشه است. این کشور که متأسفانه از مدت‌ها پیش هم عنوان فقیرترین کشور خاورمیانه را یدک می‌کشیده، از حالا به بعد باید با یک بحران انسانیِ بسیارشدید و چندبعدی دست و پنجه نرم کند؛ بحرانی که یک سویه آن فاجعه سوء‌تغدیه و انواع و اقسام کمبودها و قحطی‌هاست و سوی دیگر آن همه‌گیریِ وبا.
با این حال،در حالیکه مدام به فهرست آسیب‌های وارده بر کشور در نتیجه این کشمکش‌ها افزوده می‌شود و ضروری است فوراً به به تعارضات پایان داده شود، هیچ خبری از توافق میان طرف‌های درگیر نیست. سازمان ملل به‌رغم تلاش‌هایش تا کنون موفق نشده هواداران رئیس‌جمهور منتخب، عبد ربه منصور هادی —که تحت حمایت ائتلافی نظامی به رهبری عربستان سعوی است—و شورشیان حوثی را—که دورادور تحت حمایت ایران هستند— گرد هم آورد. این شکست باعث شده، کارشناسان آشنا با مسائل یمن مسیر دیگری را برای جلوگیری از سقوط کشور پیشنهاد دهند: توسل به قبایل، که در یمن نفوذشان حتی از دولت نیز بیشتر است.
قبایل را روی فیس بوک نمی‌توان پیدا کرد
عبدالکریم المقدسی، رئیس یکی از قبیله‌‌ها و اهل ذمار، شهری در صد کلیومتری جنوب صنعا، جمعه ۸ سپتامبر، در خلال بازدیدش از پاریس، متذکر شد: «قبیله به گروهی از افراد متحد با یکدیگر اشاره دارد که از میان خود رهبری را برای حلّ‌وفصل مسائل انتخاب می‌کنند و تحت‌حاکمیت اصولی نیرومندتر از مذهب هستند.»
به‌زعم شیخ عبدلکریم المقدسی، گفتگو با رؤسای قبایل راهی است برای متحد کردن گروه‌های مختلف برای دستیابی به صلح. خصوصاً ممکن است وابستگی هرکدام از گروه‌های درگیر به این یا آن قبیله انعطاف زیادی در پیشبرد و تداوم گفتگوها ایجاد کند. شیخ عبدلکریم المقدسی توضیح می‌دهد: «قبایل قادر‌اند با تمام احزاب و طرف‌ها کار کنند، آنها دگم نیستند.» و از این بابت بهتر می‌شود با آنها گفتگو کرد. طرفین جنگ، مدام سعی می‌کنند آنها را راضی نگه داشته و در جبهه‌ خود حفظ کند. شیخ عبدالکریم المقدسی می‌داند دارد از چه حرف می‌زند. او که از خانواده‌ی بسیار پرنفوذی است، پیشتر هم نقش میانجی را در بین جناح‌هایی که امروز در حال جنگ با یکدیگر هستند ایفا کرده است.
مواجهه با مسائل یمن: از منظری محلی و نه منطقه‌ای
قبایل یمن که شناخت درستی از آنها وجود ندارد و به قول شیخ المقدسی «دور از شبکه‌های اجتماعی» هستند و نمی‌توان آنها روی فیس بوک و توئیتر پیدا کرد، اغلب خود به‌عنوان یکی از علل درگیری‌ها در نظر گرفته می‌شوند؛ این پیش‌فرض باعث شده دیپلماسی متعارف از نقش آنها درمقام یکی از شرکا غافل شود.
لوران بونفوآ، پژوهشگر مرکز ملی پژوهش‌های علمی فرانسه و کارشناس مسائل شبه‌جزیزه‌ عربستان، خاطر نشان می‌کند: «بسیار مهم است که تصدیق کنیم یکی از مسائلی که باعث تداوم جنگ شده، به نتایج مثبتی مربوط می‌شود که جنگ می‌تواند در سطح محلّی به وجود بیاورد، و ما کارشناسان متوجه و در جریان آنها نیستیم.»
قبال دلایل خاص و منافع عینی و مشخصی برای تداوم جنگ دارند؛ اول قدم شناخت این دلایل و منافع است؛ به عبارت دیگر، آگاهی از نیروها وانگیزه‌هایی که ورای شکافهای مذهبی و مناسبات قدرت عمل می‌کنند و از مذهب و دولت قوی‌تر و تعیین کننده تر‌اند. این امر مستلزم، عوض کردن نقطه نظر و چشم‌اندازی است که از آنجا به مسائل می‌نگریم.
همزمان با طرح معضل یمن در چارچوبی منطقه‌ای و جهانی (در پرتو شکافهای فرقه‌ای و مذهبی و در چارچوب جنگ نیابتی ایران و عربستان)، باید از چشم‌اندازی بومی یک بار دیگر کلیت و تاریخ مسأله را مرور کرد.
اهمیت مداخله‌ اروپا
لوران بونفوآ معتقد است، قبایل گام محلی مناسبی برای پیشبرد گفتگوها هستند. با این وجود، شرکت آنها در مذاکرات نمی‌تواند بدون مداخله‌ جامعه‌ بین‌الملل صورت بگیرد؛ منظور البته «نه مداخله از طرق نظامی، بلکه در زمین دیپلماسی و توسعه است. بدون سرمایه‌گذاری، یمن همچنان کشوری باقی خواهند ماند که موجب بی‌ثباتی در منطقه می‌شود.»
به‌ نظر وی، اتحادیه‌ اروپا بهترین گزینه برای ایفای این نقش دیپلماتیک است. شیخ عبدالکریم المقدسی نیز تأیید می‌کند که «قبایل به اتحادیه‌ اروپا به خاطر بی‌طرفی‌اش اعتماد فراوانی دارند.» در آغاز ماه اوت، بازدید آنتونیا کالوو از یمن —که تقریباً یک ماه می‌شد که به‌عنوان نماینده‌ اتحادیه اروپا در یمن انتخاب شده بود ولی تا آن زمان هرگز به آن کشور سفر نکرده بود— امیدهای بسیاری را در دل‌ها زنده کرد.
درهرحال، آنچه در مسیر گفتگو با قبابل، اروپایی‌ها نباید فراموش کنند که زبان آنها با زبان گروهها و جناح‌های سیاسی فرق می‌کند.
منبع: لاکرا