اتحاد برای جمهوریخواهی و بس؟ دمکراسی و باقی هیچ؟ کدامین درس از خیزش های جاری و چه پاسخ سیاسی درخور؟ ریسک سیاسی یا حفظ "پاکیزگی"؟ وارد صحنه شدن یا تماشاچی ماندن؟ چپ کجاست؟ و فقط انتقاد و اعتراض؟ همانندهای این پرسش‌ها بیش از هر وقت دیگری اپوزیسیون حکومت مستقر را در شاخه چپ و میانی آن که جملگی جمهوریخواهند به خود مشغول کرده است. پرسش‌هایی که، پاسخی سنجیده نیاز دارند تا برای تعیین تکلیف با این نظام مانع آزادی، دمکراسی و عدالت اجتماعی، نیروی ملی لازم فراهم آید و هدایت متحدانه دوره گذر از جمهوری اسلامی تدارک دیده شود.
خط فاصل اصلی کدام است و اتحاد فراگیر کدام؟
خط تقسیم اصلی سیاسی در ایران، از میان دمکراسی و ضد دمکراسی می گذرد. گرچه جامعه از شکاف‌های متعددی رنج می برد و مبارزه برای غلبه بر هر تبعیضی در آن به جای خود مهم و مطرح است، اما صف آرایی محوری در کشور را این همانا جبهه بندی حول بود و نبود دمکراسی است که رقم می زند. این گرهگاه سیاسی، از بدو استقرار جمهوری اسلامی جایگاه کلیدی داشته، کماکان دارد و تا این حکومت باقی است پابرجا در عمده بودنش. این خط تقسیم، بیانگر ایرانی است دوگانه: جامعه تشنه آزادی و خواهان دمکراسی، و حکومتی تبعیض بنیاد و هستی سوز که داغ چهل سال ضدیت با دمکراسی بر پیشانی دارد. رفع انواع تبعیضات موجود ناشی از موجودیت این نظام، در گرو استقرار آزادی هاست و معنای عملی آن در سیاست: جمهوری اسلامی برود و جا به دمکراسی دهد!
این آرزو و خواست ملی اما، زمانی عملی می شود که بسیجی فراگیر برای آزادی و دمکراسی سامان پذیرد. اتحادی افقی در وجود نهادهایی چون کنگره ملی فراگیر برای دمکراسی تا گذر ایران به آزادی و آزادی ها هدایت شود. ایده اتحاد برای دمکراسی، نه "شگرد سیاسی" فرد و جمع معین، که برخاسته از دل ضرورت‌های سیاسی چهار دهه ای ایران است. هم از اینرو هر تلاش و در هر شکل آن که بتواند در خدمت و راستای این رویکرد مهم قرار گیرد ارزشمند است و می باید از سوی جمهوریخواهان دمکرات مورد پشتیبانی قرار گیرد. مبتکر چنین اتحادی اصولاً و مقدمتاً جمهوریخواهان دمکرات سکولار بوده اند که باید هم باشند، زیرا هویت دمکراتیک آنها از مبارزه شان علیه دیکتاتوری پادشاهی و استبداد دینی جدا نیست. اگر جمهوریخواهان از این وظیفه ملی خود باز بمانند نباید گمان برند که این ایده چه معتبر برای امروز و چه آینده، بر زمین بماند. هستند دیگرانی که این علم را بر دارند و در انحصار یابی خود ان را به تباهی کشند و بعد هم بر سر جمهوریخواهان بکوبند. حال آنکه، ستون فقرات هر اتحاد واقعی و پایدار برای دمکراسی، با دمکرات های جمهوریخواه است و بس. جز این کی شود؟
این دو، نه در برابر هم که برای همند؟
جمهوری خواهی نه در برابر دمکراسی خواهی، که زیر مجموعه‌ای است از آن. مگر آنکه قصد بر القاء این باشد که جمهوری خودبخود دمکراسی است و دمکراسی فقط در ظرف جمهوری دارای قابلیت حیات. می دانیم که چنین نیست و شواهد نیز در رد آن پرشمار. با اینهمه، اصرار کوشندگان جمهوری سکولار دمکرات بر اینکه جمهوری مناسب ترین شکل برای دمکراسی سیاسی است و این ساختار تضمین کننده سازوکار انتخابی و پاسخگو بودن همه ارکان قدرت، گزاره ای است آزمون پس داده در حیات بشریت که بر سر آن می باید استوار ماند. به ویژه در ایران ما، که به دلایل تاریخی و سطح رشد فرهنگ و هنجارهای دمکراتیک در آن، تاکید بر جمهوریت و جمهوری، نیازی است ویژه و مضاعف.
بر همین پایه، شکل دادن به ثقلی از جمهوریخواهان سکولار دمکرات در فرایند گذر از حکومت اسلامی ولایی که نابجا نام جمهوری بر خود دارد و نیز برای تضعیف احتمال بازگشت سلطنت به ایران، وظیفه ای است مبرم که تحقق آن به متحد شدن نیروی جمهوریخواهی نیاز دارد. این نیرو در مبارزه ملی به ناگزیر "همه با هم" علیه حکومت ولایی، باید بتواند در وجود بلوکی متحد و نیرومند نقش ایفاء کند تا عصای دست خود باشد و دیگر بار از "همه با من" ضربه نخورد. تلاش برای متحد کردن جمهوریخواهان سکولار (لائیک) دمکرات، کوششی است بجا و ضرورت دارد که ادامه یابد و مستحکم تر هم بشود. اما یکی گرفتن جمهوری و دمکراسی، آئین سازی از جمهوری است و لغزش سیاسی. اتحاد مدافعان جمهوری را بدیل اتحاد برای دمکراسی قراردادن، باید خطای سیاسی بزرگ دانسته شود.
رویکرد اتحاد برای دمکراسی، در عمل یعنی اینکه اگر مشروطه طلبان سلطنتی به آن رو آوردند نیز خوش آمدند؛ و در واقع، هر جریان و نیروی سیاسی که پذیرای خطوط کلی دمکراسی باشد و جمهوری اسلامی را ضد دمکرات و تیغ کشی قهار علیه آزادی بداند ورودش به این رویکرد می تواند مبارک باشد. رویکرد اتحاد را با سلطنت آدرس دادن اما، جعل است. اتحاد برای دمکراسی، از واقعیت ایران امروز بر می خیزد و پرچمدار آن بیش و پیش از همه جمهوریخواهان سکولار دمکرات. چنین اتحادی، آغوشش برای هر دمکراسی خواه و از هر نحله گشوده است و دربش روی هر اقتدار گرا اعم از دینی، پادشاهی، فرقوی و یا هر انحصار طلب دیگری بسته. رقابت جویی میان اتحاد برای دمکراسی و جمهوری خواهی بی معنی است و به تقابل نشاندن و کشاندن آنها، مطلوب جمهوری اسلامی. این دو، کی در برابر همند؟
بگذار تشکل‌های جمهوری خواه دمکرات سکولار در تحکیم اتحاد خود بکوشند و در سمت اتحاد وسیع برای دمکراسی پیش روند. آنها نیازی به این ندارند که تمرکزیابی فعلی شان بر استحکام یابی بلوک خود را با برخورد منفی نسبت به اتحاد برای دمکراسی گره زنند. اگر انتقاد و اعتراضی به سیاستی از فلان یا بهمان کانونی از تجمع دمکراسی خواهان وجود دارد باید به صراحت عنوان شود اما این برخورد نباید اصل ایده را زیر سئوال ببرد.
باشد که کانون های دمکراسی خواهی سر برآورند و منفردین دمکرات را گرد هم بنشانند. این امری است مثبت. این کانون ها نیز لزومی ندارند که به اتحادهای جمهوریخواهی به دیده منفی بنگرند. اینها باید منتظر باشند برای پیوست ها و الحاق ها بهمدیگر. افق اتحاد برای جمهوری خواهی، چه خود بداند و یا نداند، اتحاد سراسری است برای دمکراسی. این تلاش ها بی تردید بهم خواهند رسید چون نمی توانند به همدیگر نپیوندند. پس باید دست بکار شد و این ناگزیری را بگونه آگاهانه پیش برد. پدیده ای چون کنگره ملی برای گذار به دمکراسی جایگزین جمهوری اسلامی و یا چیزی مشابه آن، اگر هم دیر و زود داشته باشد سوخت و سوز اما نخواهد داشت. ایران ناگزیر از بیرون دادن آن از دل خویش است. ما جایگاه خود در آن را نباید از یاد بداریم و باید که به ایفای نقش در آن برآییم.
سیاست، عرصه اولویت شناسی، اولویت سنجی و الویت بندی است!
در سیاست کردن و سیاست ورزی، تشخیص عمده از غیر عمده یک خط راهنمای کلیدی است. هر جمهوریخواه دمکرات، بی هیچ لکنتی می باید صریحاً به این پاسخ دهد که طرف حساب اصلی خود در همین امروز را جمهوری اسلامی می داند یا سلطنت طلبان؟ اولی بر مسند قدرت و مسئول همه دشواری های مردم و کشور و دومی، زمانی زمینه ساز رشد اسلامگرایان بنیادگرا و در اکنون خود نشسته در کمین قدرت به پشتوانه تبهکاری های جمهوری اسلامی. درست است که جمهوریخواه دمکرات نه ولایت معمم می خواهد و نه ولایت تاجدار، اما در مواجهه همزمان با هر دو، ناگزیر است از اولویت بندی.
او اگر بخواهد در تحول خواهی خود جدی باشد، نمی تواند خطری بالفعل و هر روزه را تحت الشعاع یک خطر احتمالی قرار دهد. او اگر بر باور خود در گذر از جمهوری اسلامی به دمکراسی پایبندی نشان دهد و در عمل بخواهد راه بر قدرت گیری نیروی سلطنت بربندد، چاره ای ندارد جز تمرکز اصلی بر مبارزه با جمهوری اسلامی. حرف برنامه ای و پیشنهاد ساختاری او پیش مردم فقط آنگاه می تواند خریدار یابد که مردم در مبارزه شان علیه جمهوری اسلامی، در او قاطعیت و پیگیری ببینند. همان باورپذیر شدن پیش مردمی که در اکثریت مطلق خود آرزوی رفتن این نظام را دارند.
اوایل برآمد جمهوریخواهان دمکرات برای اتحاد در سال‌های آغازین دهه هشتاد خورشیدی بود که بسیار زود آشکار شد پشت این حرکت دو گرایش نهفته است: یکی، جمهوری خواهی خود را اول از همه در ابراز مخالفتتش با رژیم پادشاهی و دیگری دغدغه اش بدل شدن به بدیل در برابر جمهوری اسلامی. در عرصه تاکتیک نیز، اولی خود را مکمل و امتداد برونمرزی اصلاح طلبان حکومتی می شمرد و سودای بهم زدن توازن قوا به سود "جمهوری" و زایاندن جمهوریت از دل حکومت ولایی در سر داشت، دومی اما به دنبال چهره نمایی اپوزیسیونال بود در برابر جمهوری اسلامی. اشتراکات این دو گرایش در تعمیق شکاف بین "جمهوری" و ولایت در نظام، دو چشم انداز متفاوت داشت. یک گرایش امیدوار بود – و هنوز هم بخشی از آن است- که از دل جمهوری اسلامی جمهوریت بزاید و دیگری در پی تولید شکاف میان اصلاح طلبان در راستای تقویت نیروی گذار از جمهوری اسلامی. اکنون نیز در مقیاسی امروزین، دو جمهوری خواهی با دو سیاست را شاهدیم و با طیفی گسترده میان این دو.
اگر این واقعیت دارد که بیشترینه طیف سلطنت و از جمله آقای رضا پهلوی بخاطر ترامپیسم و موتلفین آن در منطقه بدجوری قند تو دلشان آب شده و راه افتاده است که همین خود در اندازه لازم ایجاب می دارد تا با اعمال سیاسی آنها به مخالفت برخاست و دست به روشنگری علیه شان زد، اما از آن نباید به این رسید که گویا خطر اکنون بیشتر از سوی سلطنت طلبان است. خیر، اولویت شناسی به ما می گوید که خطر اصلی همان جمهوری اسلامی است وانگیزه رفتاری ما جمهوریخواهان دمکرات سکولار را هم می باید مقابله با این خطر بالفعل شکل بدهد. مارا نشاید که پراتیک سیاسی جاری خود را صرف واکنش گری به هر آشفته بازاری کنیم که اینجا و آنجا از سوی فلان یا بهمان جمع بی نام و نشان ترامپ پرست راه می افتد. اگر آنها خود را برای فروش متاع خویش بزرگ جلوه می دهند، ما چرا بزرگ شان می کنیم؟
اولویت بندی سیاسی در رابطه با امریکا هم، معتبر است. از جایگاه چپ که هیچ و از ایرانی بودن هم که بگذرم، ما حتی از موضع انسانی نیز در برابر سیاست های ترامپ و موتلفین منطقه ای او یعنی راستگرایان اسرائیلی و بن سلمان های سعودی و شیوخ رنگارنگ هستیم. افشاگری و مخالفت ما با بسیاری از برنامه ها و رفتارهای اینان سر جای خود، اما زنهار و برای یک لحظه نیز حتی که دچار غفلت شویم و فراموش کنیم که: "دشمن ما همینجاست"!
بهوش باشیم!
تحت الشعاع قرار گرفتن اتحاد حول دمکراسی از سوی جمهوری خواهی از آن عرصه هایی است که "اصلاح طلبان" و چپ نگران از سیاست ورزی را علیرغم اختلافات گرهی در عمل همسو می کند!
جمهوری خواه "اصلاح طلب" نشست و برخاست با مشروطه طلبان را رد می کند زیرا آن را ناهمخوان با اقتضاهای مشی برگزین خود می داند. او البته می پذیرد که سیاست یعنی نیرو و در اتکاء بر موضوع توازن قوا نیز تا آنجا مصر، که در برابر پیشنهاد رفراندوم استدلال می آورد وقتی ما را به انتخابات راه نمی دهند دیگر چه جای رفراندوم خواهی؟! مخالفت او با اتحاد فراگیر حول دمکراسی، ناشی از نبود زور در خود حتی برای "اصلاح" نیست، بلکه مخالفت است با تامین زور برای گذر از این نظام.
چپ نگران از سیاست ورزی اما، نگرانی دیگری دارد. او از آخر و عاقبت همسویی با کسانی می هراسد که گذر از جمهوری اسلامی را برای مقاصد خود می خواهند! او فقط نمی گوید که کدام نیروی سیاسی را می توان یافت که در پی هدف خود نباشد؟! مگر گذر از جمهوری اسلامی برای ماها جز رسیدن به برنامه اجتماعی مان است؟ میدان سیاست مگر فقط محل دیدار همگنان است؟ اگر این بود که سیاست چنین پیچیده نمی شد تا موجبی باشد برای همین هراس داشتن ها؟! سیاست مدنی و دمکراتیک برای هدف دمکراتیک، یعنی پیدا کردن وفق های مشترک میان رقبا، بی آنکه حتی یک لحظه غفلت از رقابت برنامه ای. برنده این مسابقه، از میان آنهایی خواهد بود که در آن شرکت دارند. نظاره گران، نظاره گر می مانند.
کدام درس برای چپ؟
چپ ایران مانند چپ دیگر کشورها یک طیف است: از سوسیال دمکرات های راست تا کمونیست های ارتدوکس و حتی آنارشیست های نافی هر اثبات؛ در سکتاریسم اما، از کم مانندهای آنیم! چپ ما می داند و نیز می گوید که راست اجتماعی ایران در عرصه های اقتصادی و ایدئولوژیک هیچگاه این اندازه متعرض صحنه نبوده و هرگز با چهره های مختلف خود ولو از جایگاه های متنافر سیاسی تا به این حد علیه توده های زحمت دست به تاخت و تاز نزده بود. مشکل چپ ما، عدم تشخیص مشکل نیست. هنوز هم درخشانترین تحلیل ها از اوضاع را از اندیشمندان طیف چپ می خوانیم. دشواری چپ ما در برابر وحدت رویه ای چنین نزد طیف راست، فقد اراده عملی اوست برای شکل دادن به یک اتحاد و ائتلاف وسیع حتی در شکل و سطح فوروم.
برای بخشی از چپ ما، مرزبندی با همدیگر نسبت به تولید صف مشترک در برابر راست اجتماعی و برنامه ای، اولویت بمراتب بیشتری دارد! و این در حالی است که، از چندی پیش جنبش کارگری و توده ای نیرومندی به صحنه آمده و هربار هم بر متن حرکت صنفی خود، هوشمندی ها و ابتکارات شگرف سیاسی نوینی به تماشا می نهد. آگاهی، دارد در خیابان های ایران رژه می رود. پایگاه اجتماعی چپ که کارگران و زحمتکشان یدی و فکری باشند نه فقط در جنب و جوش اند بلکه مولفه هایش به همدردی، همبستگی و همراهی با هم برخاسته ند. بازتاب این عینیت در ذهن عمومی چپ اما کدامست؟
از همین آخرین حرکت بزرگ کارگران نیشکر هفت تپه و فولاد اهواز، چه درسی می گیریم؟ پیش بسوی شوراهای کارگری و حکومت شورایی و یا این استنتاج که مرزبندی با چپ رفرمیست بلاخره دارد نتیجه می دهد؟ و باز برخی نتیجه گیری ها از خیزش دی ماه ۱۳۹۷ - خیزشی از جنبه ای تکامل جنبش شهروندی سبز و به اعتباری کیفیتی نوین در مبارزات اجتماعی علیه جمهوری اسلامی- مانند در تقابل دیدن فرودستان با طبقه متوسط و فرارسیدن انقلاب کارگری؟! مطابق با آرزوهای ذهنی!
حرکات توده ای یک سال گذشته و نزدیک شدن های جنبش های تبعیض ستیز بهمدیگر لازم است که از سوی چپ در گره خوردگی خواست عدالت اجتماعی با مطالبه ملی و فراگیر دمکراسی فرموله شود. همانی که دیروقتی است بسیاری از ما را "آنم آرزوست"! از این حرکات، وصل شدن دو نیروی اجتماعی تهیدستان و طبقه متوسط بر سر آزادی و دمکراسی را باید استنتاج داشت. آخر کی زمینه عینی برای چپ ایران خواهان دمکراسی و سوسیالیسم این چنین فراهم بوده است؟ پاسخ درخور آیا چیز دیگری هم می تواند باشد مگر ایجاد یک کانون همکاری فراگیر چپ با حفظ جایگاه های فکری و برنامه ی همه مولفه های آن؟ وصل شدن های اجتماعی در جنبش اجتماعی- اقتصادی – سیاسی نباید در اتصالات سیاسی طیف چپ خود را بنمایاند؟ کانونی برای دفاع مشترک و هماهنگ از مبارزه دمکراسی خواهانه و عدالت طلبانه مردم در برابر یورش راست گرایان در هر سطح ممکن؟
چرا بخشی از چپ، مخالفت سیاسی بجای خود با مشی سترون "اصلاح طلبی" را طرد یکباره اصلاح طلبان قرار می دهد که خوب می داند جریانی است دامنه دار با عناصر مستعدی در خود برای پیوستن به امر گذر از جمهوری اسلامی؟ چرا چپ، مخالفت بجای خود با باز گشت سلطنت را تا سطح نفرین هر آن پادشاه دوستی پایین می آورد که حاضر است بر سر دمکراسی با جمهوریخواهان به تعامل بنشیند؟ آیا اگر نام یک جمهوریخواه در اعلام حمایت از اعتراضی مردمی کنار مشروطه طلب بیاید، نیاز به "رونمایی" از فلان یا بهمان "مدیریت گذار" است؟ منشاء چنین پیشداوری ها و پرده دری های ذهنی چیست؟ آیا برای نیرویی که می خواهد در تغییر جهانی چنین مغروق سوداگری نقش ایفاء کند، این میزان از ظرفیت پذیرفتنی است؟
چپ باید از منزه طلبی بیرون زند و این بداند که تنها در ورود به صحنه است که می توان نیرو شد و سنگر واننهاد و جبهه را نباخت. آنکه مسئله اصلی اش حفظ "پاکیزگی" باشد و منزه ماندن، بداند که بازنده پیشاپیش در سیاست است. سیاست، دخالت و ورود در صحنه است؛ نیرو شدن است برای پیش روی. آیا چپ ما خواهد توانست با همه تفاوت های دیدگاهی و برنامه ای در خود، اتحادی بزرگ علیه راست اجتماعی را شکل دهد؟ آیا موفق خواهد شد که در همانحال، با راست لیبرال علیه حکومت ولایی، مبارزه ای مبتنی بر وفق مشترک سازمان دهد؟ و آیا در عرصه سیاست خواهد کوشید بلوک متحد جمهوریخواهی سکولار (لائیک) دمکرات را پدید آورد و استحکام بخشد؟ آیا از جایگاه سیاسی اش نقش موثر خود در شکل گیری اتحاد گسترده برای دمکراسی و تشکیل کنگره ملی را ایفاء خواهد کرد؟ همه دشواری چپ ما – و کمابیش همه آن- در اینست که از خود بدر نمی آید! کلان نمی نگریم و و پروژه های بزرگ روی دست نمی گیریم. این چپ که زمانی بزرگترین شاخه آن در منطقه ما بود و هنوز هم با همه پراکندگی اش از غنامندترین آنها، بسیار کارها می تواند بکند فقط اگر...
برای آنکه درست سیاست کنیم، انتقاد و نقد بشنویم!
انتقاد و نقد، لغواً متجانس اند. در مفهوم کاربردی اما تفاوت دارند. اولی انگشت نهادن بر سستی ها، نمایاندن کجی ها و برشماری نارسایی هاست. به فغان بر می خیزد و فریاد درد سر می دهد اما کمتر به ریشه می پردازد. در بیشترینه خود، در سطح می ماند و لغزان در باز نمایاندن نمودها. نقد ولی موضوع را می کاود و به ژرفای آن می رود. سوژه را در قوت و ضعف آن می پوید تا علت را بجوید. و چون چنین است مایه الهام می افتد، به رهجویی می رسد و یا دستکم به آن نزدیک می شود.
بسیاری از انتقادها در رابطه با همین موضوع بحث را، حامل و حاوی راهنمای اثباتی چندانی نیافتم. برخورد پرسشگرانه البته جای خود دارد که نقشی روشنگرانه ایفاء می کند. انتقاد کلی اما تاثیر زیادی ندارد زیرا یا فاقد جهت است و یا گم در میان جهات متنوع. منتقد در آن، "چه باید کرد؟" را روشن نمی دارد و در باره چگونه شدن نیز، چیزی نمی گوید یا کم می گوید و مبهم. اتم آزادی را می ماند رها از هر "رنگ و تعلق". با درون پدیده ناآشنا نیست چون خود آن را عمری زیسته است، اما نظر به فاصله گیری کنونی اش از آن، بیش از اندازه سختگیری از خود نشان می دهد و زیادی آسان فهم می شود. به بغرنج در وجه مشخص موضوع کم عنایت است.
انتقاد را اما باید شنید و خواند و از آن بهره گرفت که می شود گرفت. زیرا آئینه ای است روشن یا کدر در بازتاباندن کمبودها و کژ راهه هایی که آدم پا در صحنه، درگیر آنهاست. برای به خود آمدن مدعی مفید است. نوازشی است او را برای بیداری و نه که نواخته شدن از آن برداشت شود! هم شخص منتقد دردمند است و دلسوز و نیکخواه، و هم مدعی وعده دار نیکی و نیکروزی مردم و جویای درمان درد. منتقد و مدعی با هم تکمیل می شوند و حلقه تکمیلی شان، مشارکت آنان در امر فرارویی انتقاد به نقد.
بهزاد کریمی
۲۱ دی ماه ۱۳۹۷ برابر با ۱۱ ژانویه ۲۰۱۹
دیدگاه و نظرات ابراز شده در این مطلب، نظر نویسنده بوده و لزوما سیاست یا موضع ایرانگلوبال را منعکس نمی‌کند.
افزودن دیدگاه جدید