روابط ایران و روسیه در فراز و فرود همکاری ها و رقابت ها

روابط ایران و روسیه، به صورت اغلب بر پایه مقوله مشهور که "در سیاست هیچ دشمنی دایمی و یا دوستی دایمی وجود ندارد." استوار است و علاقه ای که دو کشور را به هم پیوند می دهد، گاهی دوستی و گاهی رقابت و دشمنی است. تحولاتی که تهران و مسکو با آن رو به رو هستند، طبیعت روابط دو کشور را رقم می زند، در برخی از اوقات منافع مشترک، باعث نزدیکی میان دو کشور می شود، اما در موارد دیگر، رقابت و پیشتازی برای کسب منافع، دو جانب را در رویارویی و خصومت قرار می دهد.

روسیه و ایران در تحولات خاورمیانه، قفقاز جنوبی، آسیای میانه و افغانستان، همکاری مشترک داشتند زیرا پیامدهای تحولات یاد شده می توانست در امنیت و منافع تهران و مسکو تأثیرگذار باشد، افزون بر آن، روسیه، ایران را به عنوان بخشی از پروژه استراتژیک خود برای به چالش کشیدن نفوذ ایالات متحده در منطقه می دانست و سعی داشت با بهره برداری از وضعیت فراهم شده، خود را به عنوان قدرت بزرگ بین المللی مطرح و تثبیت کند.

در خاورمیانه، بحران جنگ در سوریه، عامل مهمی برای گسترش تعامل دیپلماتیک و نظامی میان تهران و مسکو شد، اما گرایش هر دو جانب برای مقابله با حضور نظامی آمریکا و ناتو در آسیای میانه و جنوب قفقاز، ایران را وادار به پذیرش ادعای روسیه در باره حوزه نفوذ مسکو در آن منطقه کرد، اما این هماهنگی نتوانست مانع بروز اختلاف نظر میان دو جانب در زمینه های دیگر شود.

در همین حال، روابط تهران و مسکو در عرصه های نظامی، اقتصادی و دیپلماتیک، بیشتر از پیش گسترش یافت و ایران به دلیل قرار گرفتن در معرض تحریم های بین المللی و فشارهای ایالات متحده، اقدام به خرید سلاح و جنگ افزار از روسیه کرد و تهران در این زمینه آن چنان با مسکو وارد معامله شد که ایران پس از چین و هند به عنوان سومین وارد کننده سلاح های روسی در جهان شناخته شد. اما عقب نشینی روسیه از تحویل دادن موشک های اس 300 به ایران در سال 2010، منجر به بروز تنش میان دو جانب شد. روسیه با در نظر داشت قطعنامه 1929 شورای امنیت سازمان ملل مبنی بر ممنوعیت فروش اسلحه به ایران، حاضر به تحویل موشک های اس 300 به ایران نشد در حالی که ممنوعیت قطعنامه 1929، شامل سیستم موشکی زمین به هوا نمی شد.

البته هدف مسکو از این اقدام، آشتی با جامعه جهانی به ویژه با ایالات متحده پس از پایان جنگ روسیه و گرجستان در سال 2008، بود و همین امر باعث شد تا ایران در دیوان بین المللی دادگستری, علیه روسیه شکایت درج کند. البته در سال 2012، هنگامی که ولادیمیر پوتین، بار دیگر به قدرت باز گشت، روابط میان تهران و مسکو در پایین ترین سطح قرار داشت.

در عرصه اقتصادی، روسیه، ایران را به عنوان محور ترانزیت صادرات و برنامه های اقتصادی خود در نظر گرفته بود. روسیه با احداث نیروگاه هسته ای بوشهر، صنعت هسته ای را خود احیا کرد و خود را به عنوان یک ابر قدرت جهانی مطرح کرد و سعی داشت با افزایش همکاری های اقتصادی با ایران، قدرت خود را به کشورهای غربی نشان دهد.

از سوی دیگر، روسیه به دلیل عضویت دائم خود در شورای امنیت سازمان ملل متحد و ادامه حمایت از برجام، از سال 2015 تا کنون به عنوان شریک عمده ایران در عرصه سیاست بین المللی به شمار می رود. اما به رغم داشتن هماهنگی و همسویی با ایران، روسیه سعی دارد روابط خود را با مخالفان منطقه ای ایران همچون عربستان سعودی، امارات متحده عربی و اسرائیل نیز گسترش دهد.

البته عمده ترین عاملی که روسیه و ایران را به گسترش روابط و همکاری مشترک وا می دارد، سیاست ضد آمریکایی دو کشور است و روسیه همواره ایران را به عنوان برگه فشار علیه ایالات متحده استفاده می کند. در این میان، پرونده هسته ای ایران نقش برجسته ای در سیاست خارجی مسکو در قبال واشنگتن ایفا می کند، روسیه با آن که تحریم های بین المللی علیه ایران را رعایت می کند، اما به دلیل نگرانی از احتمال نزدیکی میان تهران و واشنگتن پیوسته در کنار ایران قرار می گیرد. البته پس از خروج ایالات متحده از برجام و تشدید تحریم ها علیه ایران، اهمیت پرونده هسته ای ایران در روابط مسکو و تهران افزایش یافته است، زیرا مسکو سعی دارد ایران را از انزوای که از سوی غرب بر وی تحمیل شده است، بیرون آورد.

در سال 2018، هنگامی که روسیه پیشنهاد آمریکا به شورای امنیت سازمان ملل در مورد محکومیت ایران نسبت به قاچاق اسلحه به حوثی ها را رد کرد، تهران اعلام کرد که پس از گذشت چند دهه، این نخستین باری است که روسیه حق وتو را در برابر مخالفان ایران استفاده می کند.

به رغم این که روسیه در موارد بسیاری از ایران حمایت کرده است و همواره سعی در حفظ برجام دارد، اما تهران به صورت اغلب روسیه را در مسئله تحریم ها مورد انتقاد قرار می دهد.

افزون براین که روسیه و ایران به منظور حمایت از رژیم بشار اسد در هماهنگی و همکاری هستند، ایران در سال 2016، به روسیه اجازه داد تا برای حمله به جنگجویان داعش و جبهه النصره در اطراف حلب، دیر الزور و ادلب، از پایگاه هوایی نوژه در استان همدان استفاده کند. اما از آن جا که این مجوز در مغایرت با ماده 146 قانون اساسی ایران که حضور نیروهای خارجی و پایگاه های خارجی را در کشور به صراحت رد می کند، بود و با واکنش های تندی رو به رو شد و روسیه پس از مدتی این پایگاه را ترک کرد.

واکنش نخبگان ایران به حضور روسیه در پایگاه هوایی نوژه نشان می دهد که خاطرات درگیری های گذشته میان روسیه و ایران و تصرف بخشی های از سرزمین ایران توسط روسیه تا هنوز در ذهن ایرانیان وجود دارد و احساس کدورت های گذشته تا هنوز برطرف نشده است.

البته روابط ایران و روسیه در برخی از عرصه ها بر پایه همکاری و هماهنگی استوار است اما در موارد بسیار دیگری دو کشور به رقابت و هم چشمی می پردازند و منافع خود را بر تداوم همکاری با جانب مقابل ترجیح می دهند و یکدیگر را به چالش می کشند. گسترش نقش ایران در سوریه به ویژه در عرصه پروژه های اقتصادی و روند بازسازی آن کشور، استراتژی روسیه در قلمرو سوریه را به چالش می کشد، اما حضور ترکیه در شمال سوریه، تهران و مسکو را وادار به همکاری می کند.

با توجه به این که تنش های جاری در خاورمیانه تا هنوز راه درازی را در پیش دارد و بعید است که کشمکش های سیاسی میان طرف های مختلف در این پهنه آشوب خیز به زودی برطرف شود، بنابر این، می توان گفت که فراز و فرود روابط تهران و مسکو همچنان ادامه خواهد داشت.