محدودیت‌های مربوط به ویروس کرونا تازه در حال رفع شدن هستند که جواد ظریف دوباره جهان‌گردی را پیشه کرده است. مولود چاووش‌اوغلو، همتای ترکیه‌ایِ ظریف، سفر اخیر او به استانبول را اولین دیدار دیپلماتیک در شرایط جدید خواند و این دیپلمات ایرانی را «برادر» خود خطاب قرار داد. چاووش‌اوغلو گفت ترکیه «مقابل تحریم‌های یک‌جانبه» علیه ایران می‌ایستد و از امضای یادداشت تفاهم بین دو کشور بر سر اماکن دیپلماتیک و کنسولی خبر داد.
وزیر خارجه ترکیه در ضمن همه این‌ها تاکید کرد که «صلح و ثبات ایران برای ما مهم است. همه‌گیری نشان‌مان داده که امروز بیش از همیشه نیازمند همکاری و همبستگی هستیم.»
گذشته از این تعارف‌های معمول، روابط تهران و آنکارا در وضعیتی «آشنا» قرار دارد:؛ هر دو طرف می‌دانند که روابط اقتصادی و انسانی برای هر دو از اهمیت بسیاری برخوردار است. همین است که توافق کرده‌اند پروازهای بین دو کشور نیز در کمتر از دوماه دیگر (اول ماه اوت) از سر گرفته شوند. اما اختلافات دیپلماتیک و سیاسی بر سر مسائل منطقه کم بین این دوکشور جریان ندارد؛ هم ایران و هم ترکیه می‌خواهند در سوریه به همراه روسیه «روند آستانه» را از سر بگیرند. این در واقع تلاش هرسه کشور برای «دور زدن» آمریکا و کشورهای غربی در مساله سوریه است. اما به نظر می‌رسد مسکو و آنکارا به اختلافاتی جدی در سوریه رسیده باشند و امکان تشریک مساعی‌شان کمتر شده باشد. بخصوص که مساله لیبی هم به گردونه ماجراهای منطقه‌ای اضافه شده است.
در لیبی، مسکو و آنکارا دقیقا در دو نقطه متضاد هم قرار دارند؛ مسکو به همراه مصر و امارات از طریق نیروهای «شبه‌نظامیِ مزدبگیر» شرکت واگنر از «ارتش ملی لیبی» به مرکزیت «طبرق» و به ریاست «خلیفه حفتر» حمایت می‌کند در حالی که ترکیه به همراه قطر اصلی‌ترین حامی دولت رسمی لیبی مستقر در طرابلس است و حتی برخی نیروهای سوری متحد با خود را به لیبی منتقل کرده تا جنگ داخلی این دو کشور به هم متصل شود. هنوز معلوم نیست ایران می‌خواهد طرف کدام یک از این دو سر قائله لیبی را بگیرد و آیا امکان بی‌طرفی را خواهد داشت یا نه. دفاع از «طبرقی‌ها» به منزله قرار گرفتن در کنار متحدین عربستان (امارات و مصر) علیه قطری خواهد بود که در غائله‌های اخیر منطقه خلیج فارس به ایران نزدیک بوده است اما دفاع از طرابلس نیز به معنی مخالفت با مسکو، متحد اصلی ایران در سوریه، خواهد بود.
به هر روی، بد شدن روابط بین مسکو و آنکارا بی‌شک بر استراتژی ایران اثر خواهد گذاشت. لغو سفر مقامات عالی‌رتبه روسیه به ترکیه که قرار بود روز یکشنبه انجام شود سوال‌هایی در مورد احتمال ارتباطی این رویداد با سفر ظریف مطرح کرده است. فرنتزمن، تحلیل‌گر روزنامه «اورشلیم پست» اسرائیل، در این مورد نوشت: «ظریف حوالی همان زمانی سوار هواپیما شد که سفر روسیه به تاخیر انداخته شده و معلوم نبود که آیا سفر او قرار بود در ابتدا مخفی باشد و همگام با سفر روسیه یا این‌که در لحظه آخر تنظیم شده بود.»
ظریف در مسکو
وزیر خارجه ایران پس از ترکیه عازم روسیه شد و در مسکو با همتای روسش، سرگئی لاوروف، دیدار کرد. این دو پس از گفتگوی خود نشست خبری مشترک داشتند و به نظر می‌رسید برجام و شورای امنیت موضوعات اصلی صحبت‌شان بوده است. از موضوعات مهم مطرح در این زمینه تحریم تسلیحاتی ایران است که قرار است در ماه اکتبر به پایان برسد. آمریکا اما سخت می‌کوشد کشورهای شورای امنیت را وادار کند که این تحریم را تمدید کنند. با این‌که آمریکا از برجام خارج شده، تاکید واشنگتن بر این واقعیت است که ایران اکنون اقداماتی هسته‌ای بسیار فراتر از آن‌چه در برجام مجاز شده انجام می‌دهد. استدلال تهران این است که این اقدامات جزئی از برجام و مشروع به حساب می‌آیند چرا که طرفین باقی‌مانده در برجام (اروپایی‌ها، چین و روسیه) نتوانسته‌اند از ایران مقابل تحریم‌های قوی آمریکا حفاظت کنند.
روز گذشته لاوروف گفته بود: «ما هر چه در توان داریم انجام می‌دهیم تا هیچ کس نتواند این توافق‌ها را از میان ببرد. واشنگتن حق مجازات ایران را ندارد.» وزیر خارجه روسیه افزود که کشورش مخالفت «هرگونه تلاش برای استفاده از این اوضاع جهت بازی با شورای امنیت و تشویق دستور کار ضد ایرانی است.»
ظریف هم تاکید کرد که تهران و مسکو «متعهد به برخورد با رویکردهای یک‌جانبه و غیرقانونی برای حل بحران‌های جهانی هستند.»
در عمل اما باید دید ایران و ظریف دقیقا چه برنامه طولانی‌مدتی در ذهن دارند و چگونه می‌خواهند در مقابل تحریم‌های شدید آمریکا و سیاست فشار حداکثری دوام بیاورند؟ و کشورهای اروپایی و حتی چین و روسیه، هر چقدر هم که مخالف آمریکا باشند، تا کجا گسترش اقدامات هسته‌ای ایران را تحمل می‌کنند؟
طبق آمار آژانس بین‌الملی انرژی اتمی، که مورد پذیرش ایران هم هست، ذخیره اورانیوم غنی‌شده در ایران به تقریبا هشت برابر میزان مورد توافق در برجام رسیده است. البته این سطح از غنی سازی هنوز با میزان لازم برای ساخت سلاح هسته‌ای فاصله بسیاری دارد. آژانس دیروز از ایران خواست دسترسی به دو سایت هسته‌ای که احتمال دارد قبلا اقداماتی هسته‌ای در آن صورت گرفته باشد فراهم کند.
سودای «توافق بزرگ» با آمریکا؟
جواد ظریف تمام حرفه دیپلماتیک خود را بر این مبنا ساخته که تهران می‌تواند و باید با غرب رابطه داشته باشد. در محافل سیاست خارجه جمهوری اسلامی او همیشه منتقد «نگاه به شرق» بوده است. حالا اما می‌بینیم که تهران حتی روابطی را که در ابتدای دولت حسن روحانی کاملا کنار گذاشته شده بودند، مثل رابطه با ونزوئلا، از سر گرفته است چرا که مجاری باقی‌مانده چندانی ندارد. اما امکان دارد ظریف همچنان رویای آشتی با آمریکا و توافق با آن را در سر داشته باشد؟ او اخیرا در گفتگویی اینستاگرامی با فرید مدرسی گفت شانس انتخاب مجدد ترامپ بیش از ۵۰ درصد است، حرفی که بلافاصله تیتر رسانه‌های جهان شد. حرف ظریف (که بر خلاف تمام نظرسنجی‌های موجود است که همگی پیشروی جو بایدن را نشان می‌دهند) این سوال را پیش آورده که آیا او دارد سعی می‌کند به واشنگتن بگوید که استراتژی ایران صبر برای انتخابات آمریکا نیست؟
شاید ظریف می‌خواسته پاسخی مستقیم به حرفی بدهد که ترامپ اخیرا خطاب به ایران زده بود. رئیس‌جمهور آمریکا در توئیتر نوشته بود: «برای رسیدن به توافق بزرگ تا انتخابات آمریکا صبر نکنید. من پیروز خواهم شد. الان می‌توانید به توافق بهتری برسید!»
ترامپ این توئیت را در پی تشکر از ایران بخاطر آزادی مایکل وایت، سرباز سابق نیروی دریایی، نوشته بود. آقای وایت که حدود دو سال پیش به ده سال زندان محکوم شده بود با مجید طاهری، پژوهشگر ایرانی-آمریکایی محبوس در آمریکا، مبادله شد.
ظریف اما در آن هنگام خطاب به ترامپ نوشته بود: «ما به این معاوضه بشردوستانه رسیدیم اما این علیرغم تلاش‌های زیردستی‌های شما بود.»
در همین توئیت ظریف هم نکته‌ای ظریف می‌بینیم. او همیشه به «زیردستی‌ها»ی رئیس‌جمهور آمریکا حمله می‌کند مثل جان بولتون، مشاور امنیت ملی سابق که به نزدیکی با مجاهدین خلق و خواست حمله به ایران مشهور بود. اما کمتر به خود ترامپ حمله می‌کند.
انتخابات آمریکا تا پنج ماه دیگر برگزار می‌شود. چند ماه بعد از آن نوبت انتخابات ریاست‌جمهوری در ایران خواهد بود و انتظار کنونی این است که اصولگرایان ریاست قوه مجریه را در جمهوری اسلامی به دست بگیرند. گرچه پرونده مذاکرات هسته‌ای شاید دوباره به نهادی غیر از دولت مثل شورای امنیت ملی سپرده شود.
آیا آیت‌الله خامنه‌ای دنبال رسیدن به توافق با ترامپ خواهد بود؟ یعنی توافق با مردی که همین پنج ماه پیش، قاسم سلیمانی را ترور کرد؟ جمهوری اسلامی نشان داده که برای بقا حاضر است دست به هر کاری بزند. اگر ترامپ پیشنهادی به ایران بدهد که به قول دون کورلئونه در فیلم «پدرخوانده» «قابل رد کردن نباشد» آواز قوی جواد ظریف شاید نه در مسکو و استانبول که در واشنگتن سر داده شود.
دیدگاه و نظرات ابراز شده در این مطلب، نظر نویسنده بوده و لزوما سیاست یا موضع ایرانگلوبال را منعکس نمی‌کند.
افزودن دیدگاه جدید