پنج سالگی برجام؛ تاریخ های مهم باقی مانده از توافق اتمی چه روزهایی است؟

هدف برجام توقف برخی از جنبه‌های برنامه اتمی ایران و نظارت گسترده تر آژانس بین المللی انرژی اتمی بر آن در برابر لغو تمامی تحریم های بین المللی بود که تا آن زمان از سوی شورای امنیت سازمان ملل متحد، اتحادیه اروپا، آمریکا اعمال شده بود. کانادا، استرالیا و ژاپن هم مستقلا تحریم هایی علیه ایران وضع کرده بودند که گرچه تعهدی در برجام برای لغو آن نداشتند، اما پس از اجرایی شدن آن، کنار گذاشته شد.

برجام یک توافق صرفا اتمی است اما در یک اتفاق غیرمنتظره، دولت وقت ایالات متحده پذیرفت که تحریم فروش هواپیماهای مسافربری با فناوری آمریکایی، خدمات و لوازم مورد نیاز آن هم رفع شود. این تحریم از دهه ۱۳۶۰ علیه جمهوری اسلامی ایران و به طور یکجانبه از سوی آمریکا تنظیم شده بود اما فروش دیگر هواپیماها مانند تولیدات شرکت ایرباس در فرانسه را که از فناوری ایالات متحده استفاده می کنند، به ایران ممنوع کرده بود.

با خروج ایالات متحده از برجام، همه تحریم های اتمی آمریکا علیه ایران از سر گرفته شده و تحریم فروش هواپیما هم که مدت کوتاهی برداشته شده بود، دوباره به حالت سابق بازگشت اما تحریم های سازمان ملل متحد، تحریم های اتحادیه اروپا و تحریم های یکجانبه اتمی برخی از کشورها همانند ژاپن همچنان لغو شده باقی مانده است.

در برابر خروج آمریکا از توافق و بازگشت تحریم های اتمی، ایران هم طی کمتر از دو سال تعهدات عملیاتی خود را کاهش داد و اینک رسما خود را به هیچ محدودیتی که بر برنامه اتمی اعمال شده بود، متعهد نمی داند اما همچنان به توافق های نظارتی با آژانس برای راستی آزمایی از اینکه برنامه اتمی صلح آمیز باقی بماند و به سوی ساخت سلاح اتمی نرود، پایبند مانده است.

تنش های ایران و آمریکا در این باره توافق را به خطر فروپاشی نزدیک کرده اما هنوز سازوکارهای زیادی از برجام باقی است که هم ایران و هم قدرت های جهانی را از آن منتفع می کند. نظارت بر ابعاد برنامه اتمی ایران خواسته جامعه جهانی و رفع تحریم های بین المللی هدف ایران از برجام است که تاکنون کم و بیش حفظ شده است.

فروریختن توافق برجام پیش از رسیدن تاریخ هایی که در آن معین شده، باعث خواهد شد همه این تحریم ها به صورت خودکار مجددا آغاز شود

در برجام دو دسته تاریخ و زمان‌بندی پیش‌بینی شده است. بخشی از این زمان‌بندی مربوط به نحوه اجرایی شدن توافق و لغو تحریم ها بود که سپری شده است و بخشی دیگر مربوط رفع تحریم های زماندار و کاهش نظارت های باقی مانده طی ۲۵ سال است که موعد یکی از مهمترین آنها بسیار نزدیک است.

این تاریخ ها در گفتار دیپلمات های غربی به "بندهای غروب توافق" مشهور شده است. یکی از ایراداتی که دونالد ترامپ رئیس جمهور آمریکا به برجام وارد و آن را "بدترین توافق تاریخ" می خواند، همین موعدهای پیش بینی شده بود.

Image captionیکی از ایراداتی که دونالد ترامپ رئیس جمهور آمریکا به برجام وارد و آن را "بدترین توافق تاریخ" می خواند، موعدهای پیش بینی شده در رفع تحریم و محدودیت های باقی مانده بود

مهر ماه ۱۳۹۹ پایان تحریم تسلیحاتی شورای امنیت

یکی از اولین محدودیت هایی که قرار است طبق تاریخ های تعیین شده پایان بگیرد، تحریم تسلیحاتی شورای امنیت است که خرید و فروش سلاح و جنگ افزار را تا ۲۷ مهر ۱۳۹۹ ممنوع کرده است. پس از این تاریخ قرار است تحریم تسلیحاتی که از ۱۳ سال پیش اعمال می شود، به صورت خود به خود لغو شود (آمریکا در صدد تمدید این تحریم است).

سال ۱۴۰۲ لغو محدودیت های باقی مانده اتحادیه اروپا

علیرغم اینکه همه تحریم های شورای امنیت سازمان ملل متحد و اتحادیه اروپا با توافق برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ که آن را تایید کرده، لغو شد برخی از محدودیت ها شامل خرید و فروش کالاهای دو منظوره، خرید و فروش تسلیحات و جنگ افزارهای متعارف باقی مانده است.

اتحادیه اروپا متعهد شده است حداکثر هشت سال پس از روز پذیرش برجام یعنی تا تاریخ ۲۷ مهرماه ۱۴۰۲ تمامی محدودیت های باقی مانده شامل افرادی در تحریم را با تصویب مصوبه ای در شورای وزیران اروپا لغو کند.

ایالات متحده هم که تحریم های آن علیه ایران رفع شده بود، موظف بود مطابق همین جدول زمانی، تحریم هایی را که با صدور معافیت هایی از سوی رئیس جمهور رفع شده بود، در کنگره آمریکا لغو کند که با خروج آمریکا از برجام مبنای این تعهد از بین رفته است.

ایران تعهد کرده است که از مهرماه ۱۴۰۲ لایحه پیوستن رسمی به پروتکل الحاقی آژانس بین المللی انرژی اتمی را برای تصویب به مجلس شورای اسلامی ارسال کند. این پروتکل در حال حاضر به صورت آزمایشی از سوی دولت ایران اجرا می شود و به بازرسان آژانس اجازه می دهد که در فرصت ۲۴ ساعته از هر مرکز یا تاسیسات اتمی بازدید کنند یا از هر منطقه ای که مشکوک به فعالیت هسته ای در آن باشند، با رعایت مقررات، نمونه گیری محیطی انجام دهند.

سال ۱۴۰۴ لغو کامل قطعنامه ۲۲۳۱

در صورتی که برجام به نحوی اجرا شود که تحریم های سازمان ملل متحد علیه ایران برنگردد، حداکثر در مهرماه ۱۴۰۴ قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت لغو خواهد شد. این قطعنامه همچنان دارای محدودیت‌هایی در ارتباط با ایران است که برخی جنبه توصیه ای دارد.

همانند توصیه در منع آزمایش موشک های بالستیک که با هدف حمل کلاهک اتمی ساخته شده است یا محدودیت خرید و فروش اقلام دو منظوره که باید به تایید کمیسیون مشترک برسد. همچنین دبیرکل سازمان ملل متحد بر اساس قطعنامه ۲۲۳۱ موظف است که هر شش ماه یک بار گزارشی از نحوه اجرای برجام تهیه و به شورای امنیت گزارش دهد.

این قطعنامه پیش بینی کرده در صورتی که اختلافی با ایران بروز کند، احتمال بازگشت تحریم ها و قطعنامه های پیشین وجود دارد اما در مهرماه ۱۴۰۴ با لغو قطعنامه ۲۲۳۱ همه این محدودیت ها قرار است برداشته شود.

سال ۱۴۰۹ پایان تعهد برای رفع سریع نگرانی آژانس

در حال حاضر ایران دارای یک توافق دوجانبه با آژانس بین المللی انرژی اتمی است تا به صورت سریع زمینه دسترسی به تاسیسات اتمی را فراهم کند. این تعهدی اضافه تری نسبت به تعهدات مشابه دیگر کشورها با آژانس بین المللی انرژی اتمی است که ۱۵ سال پس از پذیرش توافق برجام در مهرماه ۱۴۰۹ قرار است پایان گیرد.

سال ۱۴۱۴ پایان نظارت ویژه آژانس از سانتریفیوژها

بر اساس قرارداد ایران با آژانس، بازرسان این نهاد تا بیست سال پس از توافق برجام به طور ویژه بر سانتریفیوژها، اتصالات و جزئیات آن نظارت خواهند کرد اما به شرط اینکه توافق هنوز ادامه داشته باشد، این نظارت اضافه تر، در سال ۱۴۱۴ تمام خواهد شد.

سال ۱۴۱۹ پایان نظارت آژانس بر سنگ معدن اورانیوم ایران

تاریخ آخرین تعهدی که در برجام متوجه ایران است، سال ۱۴۱۹ یعنی ۲۵ سال پس از توافق هسته ای است. در این تاریخ نظارت ویژه ربع قرنی آژانس در ایران که متوجه کنسانتره سنگ معدن اورانیوم تولیدی توسط ایران در همه کارخانه های تغلیظ سنگ معدن اورانیوم است پایان می گیرد.

با پایان این تعهد، اگر توافق هنوز باقی مانده باشد، ایران تمام مراحل لغو تحریم، پایان محدودیت و رفع نظارت های ویژه آژانس را طی کرده است.