پیدایش جشن باستانی نوروز

ز زمانه های کهن و باستانی، انسانهای که در نیم کره شمالی زمین زندگی می کردند به شیوه های گوناگون، نوزایی طبیعت و شروع فصل زیبا و فرحبخش بهاری را در اولین روز سال به سور نشسته و آغاز بهار پرشکوه و زنده شدن دوباره طبیعت را جشن گرفته و به شکرانه این تحول طبیعی، به شادمانی و رقص و پایکوبی می پرداختند . ایرانی ها، بر اساس روایت افسانه ای، جشن نوروز را به جمشید جم نخستین پادشاه کیانی نسبت میدهند . اما واقعیت امر اینست که اصلا شخص جمشید یا جم‌ واقعیت وجودی نداشته و یک شخصیت افسانوی و تخیلی است. اما علیرغم آنکه البیرونی پیدایش نوروز را به جمشید افسانه ای ربط میدهد اما خود اعتراف میکند که قبل از جمشید، جشن نوروز گرامی داشته میشد : “آن روز، روز تازه ای بود جمشید عید گرفت؛ اگرچه پیش از آن هم نوروز بزرگ و معظم بود”.1 اما در متون کهن از آن جمله در اوستا بخصوص در گاثاها و بقيه يسناها که قديميترين بخشهای اين کتاب هستند، اصلا نشانه اي از انتساب جشن نوروز به جمشيد، وجود ندارد . تنها نخستين نشانه ای از نوروز در اوستا، “در فرگرد دوم «ويديودات» است که در ضمن توضيح زندگی «ييم» (جمشيد)، به دستور برگزاری نوروز نيز اشاره شده (اين روايت را فردوسی نيز ذکر می کند). اما ويديودات از اخيرترين بخشهای اوستاست که به احتمال زياد در دوران ساسانی نوشته شده.”2 ناگفته نماند اگر عید و یا جشن نوروز از جمله سنت های باستانی پارسیان ایران می بود، طبعا واژه فارسی که معادل عید و یا جشن باشد در زبان فارسی وجود میداشت، در حالیکه با نگاهی به زبان فارسی درمی یابیم که اصلا کلمه ای که در فارسی معادل جشن و یا عید باشد، وجود ندارد و کلمه عید، عربی بوده و واژه جش نيز توركي است كه در فرهنگ سنگلاخ بدان اشاره شده است .

اما واقعیت تاریخی اینست که هزاران سال قبل از آنکه آریائی ها در حوزه های تمدنی بین النهرین، ايران، افغانستان، آسياي میانه، قفقاز و بخشي از شبه قاره هند، هجوم آورده و ماندگار شوند، سومریان در بین النهرین، حدودا 5500 سال قبل از ميلاد، نوروز را جشن را مي‌گرفتند . که با این حساب این جشن حدودا 4000 سال زودتر از هجوم آریائی ها در حوزه های تمدنی بین النهرین، رودآمو و رودسند، سابقه دارد . به شهادت تاریخ، تمدن بین النهرین (سومری ها) هزاران سال قبل از آریائی ها وارد دوره تاریخی شده و جشن نوروز نیز هزاران سال قبل از هجوم آریائی ها، جزء آداب و سنن سومریان بوده و بعدا در فرهنگ ملل و اقوام دیگر جاسازی شده است . “در يك نقش بسيار كهن مربوط به هزاره سوم پيش از ميلاد مسيح در بخشي از يك ظرف سفالين شكسته شده مربوط به دوره سومريان، جشن نوروزي به تصوير كشيده شده است. از اين جشن نوروزي كه در دهه نخست سال نو به نام جشن “اكي تو” ياد كرده اند. مراسم اين جشن مذهبي همه ساله در نخستين روز بهار در شهر «اوروك» كه قدمت آن لااقل به نيمه دوم هزاره چهارم پيش از زايچه مسيح مي رسد، با شكوه و جلال هر چه تمام تر برگزار مي شد.”3

این امر که نوروز منتسب به سومریان میباشد، یک ادعا نیست بلکه بر اساس تحقیقاتی است که پیرامون تاریخ تمدن جامعه بشری صورت گرفته و مشخص شده است که سومریان در روز اول بهار (نوروز) جشن های مفصلی، به مدت دوازده روز برگزار می کردند. “دانشمند شهیر ” ژان بوترو” که همکار ” کرامر” است و در کتاب تحت عنوان ” تاریخ از سومر شروع می شود” L’ Histoire Commence à Sumer  و همچنان در کتاب ارزندۀ دیگرش به نام ادیان خیلی باستانی در بین النهرین در صفحه 316 از مراسم سال جدید و در صفحه 306 از دوازده روز جشن نوروزی سخن می گوید که روز سیزدهم استراحت می کردند. در مورد تقویم سومری هم می توان به صفحات 294 ـ292 همین کتاب رجوع کرد”.4 در اين رابطه آقاى دكتر مهرداد بهار نيز در مدخل كتاب ” تخت جمشيد” و هم در مصاحبه خود با مجله آدينه چنين گفته است که “جشن نوروز در اصل يك جشن آريايى نبوده بلكه نخست در بين سومريان مرسوم بوده است… اين آيين از بين النهرين به ديگر مناطق جهان و از جمله ايران رفته است… در كتاب دينى اوستا نيز نشانه اى از نوروز وجود ندارد.”5 استاد ضیاء صدرالاشرافی در مقاله تحت عنوان – نوروز و تاریخچه آن – نوشته است که : “زمان سنجی” و تعیین نوروز (اول بهار) و اول پائیز، در کنار اول تابستان و زمستان، بنا به داده های تاریخی، به آغازگران تمدن بشری یعنی “سومریان”، میرسد، مردمی زراعت پیشه و متمدن، که جهت تنظیم امور زراعی و تولیدی، تجاری، اداری، دینی و نظامی و … خود نیاز ثابت و استواری به تقویم خورشیدی و ” زمان سنجی” داشتند.”6 طبق اظهارات محققین و باستان شناسان غربی، مهمترين جشن هاي رايج در ايران امروزي مانند نوروز، مهرگان، شب يلدا و … يادگارهاي از زمان سومری ها هستند : ” محقق مشهور امريكايي Charles Berlitz در كتاب “مثلث اژدها ” و C. F Jean در كتاب “ReligionsumerianeLa”، و پروفسور S. N. Kramer در كتاب “Mesopotamien، new” اين جشن ها اصلا از زمان قبل از مهاجرت سومريان از آسياي ميانه در بين آنان و اقوام خويشاوندشان در آنجا رايج بود و با مهاجرت آن اقوام به قفقاز، آنادولي، آذربايجان، غرب ايران و بين النهرين اين رسم و رسوم را همراه خود بدانجا ها نيز بردند و بازماندگان آنان در آسياي ميانه تركان بعدي نيز از شمال چين تا شرق درياي خزر هميشه اين مراسم را بجا آورده اند.7

با این دلایل روشن می گردد که برخلاف ادعای پارسیان ایران، خالق جشن نوروز ترکان میباشند نه آریائی ها . زیرا سومریان خود ترک بوده و خاستگاه اولیه آنان آسیای میانه می باشد که اکثر مورخین و باستان شناسان به این امر اذعان دارند . از آنجمله معروفترین سومر شناس دنیا “فریتیز هومئل” بعد از تحقیقات وسیع علمی و ترجمه تعدادی از لوحه های سومری با استناد بر کشفیات تاریخی جدید از نوشتجات سومری، خویشاوندی خیلی نزدیک سومری و ترکی را ثابت کرده و نوشت :”یک شاخه ای از اجداد ترکان در ۵۰۰۰ سال قبل از میلاد از وطن اصیل ترکان یعنی آسیای میانه کوچ کرده و به آسیای نزدیک آمده و تمدن های زیادی را از جمله تمدن سومر را افریدند . آثار باقی مانده از سومرها نشان میدهد که زبان ترکی در قدیم به چه شکلی بوده است.”8 یکی از جدیدترین نظراتی که در این رابطه ارایه گردیده از پروفسور “ورنر اشتاین” میباشد که بنظر وی “سومریان به احتمال قوی از آسیای میانه به بین النهرین آمده اند و علت آنرا نیز از یکسو شباهت زبان سومری با زبان ترکی ساکنین کوههای آلتای یا ترکی آلتایی و از سوی دیگر تطابق اشکال و سمبلهای خطی که برای تصویر و توضیح معابد بکار برده اند، با مناطق کوهستانی ارزیابی میکند.” مورخان تاریخ حقوق دانشکده هامیلتون نیز درین زمینه نوشته اند که : “قدیمی ترین ساکنان بابل یعنی سومریان، غیر سامی و از شاخه های قوم مغول بوده اند.”9 آقای ويل دورانت مورخ مشهور جهان، در جلد اول اثر بزرگ خود بنام “تاريخ تمدن” زير عنوان “گهوارهٍ تمدنهاي جهاني، راه هاي پيچيده و گيجي آور أنو “منشأ تمدنهاي سومر و ايلام را تمدن مقدمتر “أنو” واقع در 14 کيلومتري شرق آشغاباد پايتخت ترکمنستان ارزيابي ميکند و در بخش مربوط به سومريان نيز آسياي ميانه بودن موطن اصلي اين قوم را بسيار محتمل دانسته، به شباهت زبان سومري با زبان مغولي نيز بعنوان يکي از دلايل اشاره ميکند.” 10 درین زمینه ” نیکولسکی” که پدر باستانشناسی روسیه محسوب میگردد، چنین میگوید : “مطالعهٍ دستاورد های باستانشناسی سال های اخیر در ترکمنستان بیانگر رابطهٍ تنگاتنگ تمدن ترکمنستان باستانی با تمدن بین النهرین میباشد و به احتمال قوی سومریان نیز از اطراف آشغاباد واقع در دامنهٍ کوه های “کوپت-داغ” به بین النهرین مهاجرت نموده اند .”11 باستانشناس دیگر روسیه پرفسور “ف . ماسون” نیز که خود سال ها در کاوش های باستانشناسی در مناطق مختلف ترکمنستان بویژه “آلتین-تپه” شرکت نموده است نیز، “وجود رابطهٍ تنگاتنگ بین تمدنهای ترکمنستان و بین النهرین باستانی، از جمله نخستین سمبلهای خط تصویری آلتین-دپه و سومر قدیم را تأیید میکند.”12

عد از انقراض تمدن سومری ها در بابل، ایلامیان که آنان نیز آریائی نبوده وارد تاریخ گردیده و تمدن باشکوهی را خلق کرده اند . ایلامیان به تقلید از سومریان، تقویم دوازده ماهه داشته و نوروز را نیز جشن میگرفتند . تقویم دوازده ماهه ایلامی سال را به دو فصل تابستان بزرگ و زمستان بزرگ تقسیم کرده بودند . استاد دکتر علی مظاهری در تحقیق ارزنده ای که راجع به تقویم خورشیدی درایلام انجام داده است دوعید را که سرآغاز فصل شش ماهه ایلامی است به قرار زیر نام می برد: “1 ـ عید جو : مصادف فصل بهار و آغاز نوروز بوده است. 2 ـ عید شراب (خرما یا انگور) در اول مهر (پائیز) بوده است.”13 زبان ايلامي همانند زبان هاي ترکي، جزء زبان هاي التصاقي بوده و تعدادي اشتراکات لغوي نيز بين زبان هاي سومري، ايلامي و ترکي موجود است. با ترجمه تعدادی از لوحه های ایلامی نگهداری شده در شیکاگو بطور قطعی ثابت شده است که زبان ایلامی یک زبان التصاقی میباشد و لغات زیادی در ان با ترکی آذری امروزی شبیه یا عین هم هستند : “هر کسی که با زبان ترکی اشنایی دارد با نگاهی به اسامی شاهان ایلام، تشابهات آنها را با اسامی ترکی امروزی میبیند . مثال: اسامی تعدادی از شاهان ایلام : شیموت -وارتاش shimut-vartash , تن دن- اولی tan dan-uli, اونتاش قال untash-gal, لیلا-ایرتاش lila-ir-tash، هومبان هال تاش humban-haltash و غیره در آخر اکثر اسامی ایلامی پسوند های”تاش”،”آش” و” لی” وجود دارد که در زبان همه اقوام التصاقی زبان ساکن اطراف کوههای زاگرس(قوتتی، لولوبی، هوری، گیلزان، ماننا، ماد…) نیز صرف میشد و هنوز هم در بین اکثر اهالی همین سرزمین ها رایج است و برای مثال پسوند”تاش” بصورت “داش” در ترکی آذری استفاده میشود : یولداش، قارداش، تیمورتاش و غیره.”14

با این مدارک تاریخی ثابت میشود که مراسم نوروز از عهد باستان تا کنون در میان ترکان جشن گرفته می‌شد . طبق داده های تاریخی، ترک های اویغور که هشت قرن قبل از میلاد می زیستند در روز 21 مارس به دامنه كوهها رفته مراسم بهاري را بجا مي‌آوردند : “در ماه مارس كه آغاز سال نو شمرده مي‌شد تمامي بزرگان ترك‌هاي هون در اردوگاه Yu-Chan گرد آمده بنا به رسم خودشان مراسم شادباش و آئينهاي نيايش گوناگون بجاي مي‌آوردند.”15 آقای محمود کاشغرلی در دیوان لغت الترک نوشته است که : ” اقوام ترك بجاي واژه سال نو، يئني گون (روز نو) را بكار مي‌برند و ماه بعد از يئني گون را اوغلاق آي (ماه بزغاله) مي‌خواندند، زيرا در ماه دوم بزغاله‌ها ديگر بزرگ شده بودند.”16

مردمان ترک تبار از عهد باستان تا کنون چشن نوروز را گرامی داشته اند . آنان در روز نوروز، بر سر سفره ی هفت سین خویش، هفت نماد زندگی را که در ترکی به آن “برکت لردن ۷ سین قویماق” میگفتند که در فارسی به معنای گذاشتن هفت تا از برکات می باشد، به نیت آنکه سال نو سال پربرکت و پرسرور و توام با سلامت باشد روی سفره هفت سین شان میگذاشتند که این هفت برکت عبارتند از :

1 – سو، (آب) رمز و بقاي زندگي، مايه حيات .

2 – سمني(سمنو)، نماد و سمبل تجديد حيات در زندگي .

3 – ساريمساق، (سیر) رمز سلامت انسان .

4 – سوجوق، (یک نوع شیرینی) سمبل و رمز شيرين زندگي .

5 – سونبول، (گندم) رمز و نماد بركت زندگي .

6 – سوماق، سمبل و رمز مزه و طعم زندگي .

7 – سيركه، رمز و سمبل برطرف كننده مزاج بد بدن انسان .

از جمله آئین های آغاز بهار در بین ترکان، جشن «آی زیت» میباشد . آی زیت الهه زیبایی ترکان آلتایی بوده، که مراسم آن توسط شامان های سفید در آغاز بهار و درمیان جنگلها برگزار میگردید . در روزهای جشن خانه ها را تمیز و تزیین کرده، بهترین غذاها را پخته و زیباترین لباسها را می پوشیدند و مراسم جشن و سرور را آغاز میکردند . مردم آلتاى، آى زيت الهه زيبايى خويش اينگونه تصوير ميكردند: “او در حاليكه روسرى سفيد بر سر، شالى سفيد بر دوش و چكمه اى سياه با ساقهاى بلند تا زانو به پا دارد بر صخره هاى ستبر تكيه زده بخواب و رويا فرو مى رود و يا در ميان درختان جنگل به گشت و گذار مىپردازد…”17

ناگفته نماند که جشن نوروز، همگام با پیدایش زراعت و شروع نوزائی طبیعت و موسم کشت و کار، در بین مردمان باستان که در نیم کره شمالی زمین میزیستند، به وجود آمد . در واقع جشن نوروز از ابداعات کشاورزان اولیه می باشد . با نگاهی به تاریخ باستان، در می یابیم که زراعت در بین ترکان، سابقه نُه هزار ساله دارد و به شهادت تاریخ در شهر آلتين تپه در ترکمنستان آثاري از تمدن 9000 ساله کشف گردیده است كه پايه ‌هاي آن بر كشاورزي و گله‌داري بوده و گذشتة آن تا هزارة هفتم پيش از ميلاد می ‌رسد. برای اثبات این موضوع در انسیکلوپدیای ترکمنستان شوروی (سابق) چنین آمده است : “هشت هزار سال پیش، زمانیکه در آسیای نزدیک و ترکمنستان جنوبی شمال هندوکشتمدن کشاورزی نخستین و دامداری گسترش یافته بود، در دیگر نقاط جهان اقتصاد ابتدایی و ساده شکارچی گری حاکم بود . در سرزمین های فوق الذکر با اسکان کشاورزان، نخستین روستا ها بوجود آمده بود. در این روستا ها هر خانواده بطور مستقل در خانواده های تک اطاقه زندگی میکرده اند. در محدوده ترکمنستان انسانها 5000 سال ق.م. مس و طلا، و اوایل هزاره چهارم ق.م. نیز برنز را مورد استفاده قرار میداده اند. کشف مس و برنز گسترش ابزارهای هرچه پیشرفته تری را امکان پذیر ساخته است”18. .”يكي از قديمي‌ترين تقويمهاي دنيا، تقويم دوازده حيوان تركي مي‌باشد كه قبل از استعمال تاريخ هجري در بين اقوام ترك رايج بوده هنوز هم در بعضي از جمهوري‌هاي ترك زبان بكار برده مي‌شود. آغاز سال اين تقويم نيز در ماه مارس بوده است.”19.

ا این مدارک غیرقابل انکار تاریخی که در بالا ذکر شان رفت، مشخص میگردد که در نیم کره شمالی زمین، مردمان ترک تبار جزء اولین زراعت پیشگان در جهان بوده و تقویم دوازده گانه قدیمی را در جهان خلق کرده و جشن نوروز را طبق تقویم دوازده گانه شان در اول بهار برگزار میکردند .

در روایتی از محمود کاشغری در دیوان لغات الترک منسوب به قرن پنجم هجری(هزار سال پیش، نگاشته شده در سال ۴۴۶ هجری قمری) در ذیل کلمه «برس» شرحی در باره تقویم دوازده‌گانه حیوانی ترکی آورده است که نخستین شرح در باره این تقویم محسوب می‌شود. او می‌نویسد
ترکان نام ۱۲ گونه از جانوران را گرفته و به عنوان نام برای ۱۲ سال برگزیده‌اند. سال‌های عمر کودکان، تاریخ نبردها و قهرمانی‌ها و دیگر چیزها را با گردش سال‌های دوازده‌گانه می‌شمارند و به یاد می‌سپارند و ریشه آن چنین است که :
 یکی از خاقانان ترک اراده کرده که تاریخ یکی از نبردهای سال‌ها پیش از خود را بداند و در تاریخ وقوع آن اختلاف افتاد. از این رو خاقان در این کار با مردم  مشورت کرده و در کنگره‌ای گفت :
ما سال‌ها را نیز مانند برج‌های دوازده‌گانه و شمار ماه‌ها، دوازده قرار دهیم و این چونان یادگاری در میان ما باقی بماند. مردم نیز پذیرفتند. پس خاقان به شکار بیرون آمد و فرمان داد حیوانات را به طرف رودخانه ایلا سو روان سازند. چندی از حیوانات را شکار کردند و گروهی نیز به داخل آب پریدند. دوازده گونه از حیوانات از آب گذشت و نام آنها را بر سال‌ها نهادند. نخستین این حیوانات سیچقان (موش) بود که نخستین سال است و پس از آن نام یازده حیوان دیگر را برمی‌شمارد. او می‌افزاید :
ترکان گویند در هر یک از این سال‌ها حکمتی نهفته است که بدان تفال می‌کنند و آن را فرخنده و مبارک می‌شمارند. مثلا وقتی سال گاو وارد می‌شد، نبردها و قهرمانی‌ها فزونی می‌یافت؛ زیرا گاوها به هم بسیار شاخ زنند و در ستیز باشند(!) در سال مرغ طعام فراوان شود، اما در میان مردم تشویش و نگرانی پدید آید(!) سال تمساح (در تقویم اقتباسی فارسی سال نهنگ)، باران فراوان رخ دهد و… .
تقویم ترکی12  حیوانی، از حدود قرن هفتم هجری قمری، به تقویم ایرانیان راه یافت. این تقویم از نوع شمسی – قمری است، بدین معنی که سال آن و ماه های آن قمری است. اسامی 12 ماه قمری این تقویم در ترکی به ترتیب به معنی : ماه اول، ماه دوم و... نامیده می شود. این تقویم دارای دوره 12 ساله حیوانی است که اسامی معادل فارسی سال های آن، به ترتیب عبارتند از :

سال ترکی  :  معادل فارسی
 1-سیچان ایلی : سال موش
 اینه ک ایلی : سال گاو-2
 3-باریس ایلی : سال پلنگ
 4-دوشان ایلی : سال خرگوش
 5-لوی ایلی : سال نهنگ
 6-ایلان ایلی : سال مار
 7-آت ایلی : سال اسب
 8-قویون ایلی : سال گوسفند
 9-پیچی ایلی : سال میمون
 10-تویوق ایلی : سال مرغ
 11-ایت ایلی : سال سگ
 12-دونقوز ایلی : سال خوک

 تقویم دوازده حیوانی ترکان تا سال ۱۳۰۴ هجری شمسی در متون ادبی و تاریخی نقش آن مشهود است. از سال ۱۳۰۴ که تقویم ایران اصلاح می شود، دراسامی ماه ها، بروج دوازده گانه جای خود را به ماه های زرتشتی باستانی می دهد، استعمال آن تقویم در متون ادبی و تاریخی منسوخ می گردد. اما به علت داشتن ریشه عمیق در فرهنگ عامه مردم هنوز سینه به سینه نقل می شود. بیشتر در مواقع تحویل سال مورد توجه خاص و عام است تا بدانند که اسم سال آینده چیست، سال آتی به چه حیوانی تعلق دارد، تا با پیشگوئی هائی که می شود در اوضاع سیاسی و اجتماعی آینده نظر کنند.
 با توجه به متون فوق در می یابیم که تقویم از آن زمان در ایران معمول شده است که امروز ما آن را بنام تقویم دوازده حیوانی ترکان می نامیم، هر یک از سال های این تقویم به اسم حیوانی نام گذاری شده است که از موش شروع و به خوک ختم می شود و یک دوره دوازده ساله را تشکیل می دهد. به تحقیق معلوم شده است که اصل اسامی آنها ترکی بوده و بعدها اعراب و فارسی زبانان این تقویم را در آثارشان بکار برده اند، با این تفاوت که اینان این اسامی ترکی حیوان ها را به زبان های خود برگردانده اند، ازآن جمله ادیب و شاعر قرن هفتم هجری ابونصر فراهی در اثر بدیع و جاودانی خود « نصاب الصبیان » آنها را به زبان فارسی و عربی و به صورت شعر درآورده است. براساس آن می‌توانید ترتیب سال‌های قبل و بعد را با دانستن یک سال متوجه شوید :

 موش و بقر و پلنگ و خرگوش شمار زان چار چو بگذری نهنگ آید و مار
 آنگاه به اسب و گوسفند است حساب حمدونه و مرغ و سگ و خوک آخر کار

 با توجه به اینکه این تقویم، نه تنها در متون ادبی و تاریخی ما و بخصوص ترکان ایران جائی برای خود بازکرده بلکه در فرهنگ عامه ما نیز نفوذ عمیق پیدا کرده است. به طوری که در زمان حاضر هر یک از سال های را منسوب به یکی از این حیوانات می کنیم، مخصوصاً موقع تحویل سال برای آن اهمیت فراوان قایل هستیم و از طرفی این تفکر و اندیشه حاصل شده است که خصوصیات هر یک ازاین حیوانات تأثیری در وقایع سال جدید دارد و همین طور در روحیات و خلق و خوی و سرنوشت افراد و متولدین آن سال مؤثرمی باشد. مثلاً سال اسب، سالی پرتحرک و پرفعالیت، با پیروزی تلقی می شود و یا سال سگ، سالی پرمخاطره و توأم با سوءتفاهم و دشمنی و ستیز می باشد.

پی نوشت ها :

1 – ابوریحان بیرونی – آثارالباقیه

2 – کانون دانش – مقاله تاریخچه عید نوروز / http://www.knowclub.com/paper/?p=547

3 – http://www.iranvij.ir/forum/18434-p…

4 – La Plus Vielle Religion En Mésopotamie JeanBottéro 1998,Editions Gullimard.

5 – داکتر مهرداد بهار – کتاب تخت جمشید . مجله آدینه – شماره بهار 1372

6 – ضیاء صدرالاشرافی – نوروز و تاریخچه آن – www.shafighi.ir/forum/showth…

7 – 12 – تركهاي سومر، بانيان تمدن بشري ( قسمت اول ) http://azerses.110mb.com/sumer1.html

8 – پروفسور ذهتابی، تاریخ ترکان ایران،جلد۱،

9 – پاشا علی صالح- سرگذشت قانون – ص 96 تهران 1348

10 – ویل دورانت – تاریخ تمدن – گهوارهٍ تمدنهاي جهاني، راه هاي پيچيده و گيجي آور أنو Will Durant ;Kulturgeschichte der Menschheit; Kِln-1985, s. 109-110

11 – مقاله : نخستین مبتکران آیین های بهاری (نوروز)- بقلم دکتر ب گری http://etrotu.blogsky.com/1388/12/2…

12 – مقاله : نخستین مبتکران آیین های بهاری (نوروز)- بقلم دکتر ب گری

http://etrotu.blogsky.com/1388/12/2…

13 – Revolution 1980 IRAN, Histoire et Le Sycomere – Zaman Paris Page 55-63

14 – تاریخ دیرین ترکان – http://turkiran.persianblog.ir/

15 – تذكره هون- كتاب Shi-chi نوشته Tsi-ma-chian

16 – محمود كاشغرلي قرن 11 م ديوان اللغت الترك

17 – (برگرفته از: كاميل ولى اف- ايلين يادداشى، ديلين يادداشى. باكو 1988)

18 – https://www.sharemation.com/Araz44/…

19 – پروفسور دكتر رشات گنج، رئيس مووسه عالي فرهنگ، تاريخ و زبان آتاترك

http://www.kabul.net.au/

Short URL: http://www.turkicpress.com/fa/?p=3029