فیلم خیانت، بر مبنای اعترافات افراد بازداشتی و محکوم ساخته شده است. سازندۀ فیلم که نام و نشانی از او در تیتراژ "خیانت" وجود ندارد، ۲۵ پرونده را ورق می‌زند و صحبت‌های ندامت‌آمیز محکومان را پخش می‌کند که برخی از آنها دیگر در قید حیات نیستند. مانند قیام‌الدین غازی که از چهره‌های مذهبی معروف پایان دوران شوروی بود. او دو سال پیش به ۱۸ سال زندان محکوم شد و پارسال در آشوب زندان وحدت به قتل رسید. او در این فیلم خطاب به هم‌سنگر پیشین خود، محی‌الدین کبیری، رهبر حزب نهضت اسلامی تاجیکستان می‌گوید: «لاف بیهوده، گردن شکسته است». او و «معترفان» دیگر در این فیلم دولتی، حزب نهضت اسلامی را به تلاش برای کودتا در سال ۲۰۱۵ متهم می‌کنند؛ اتهامی که ظرف پنج سال اخیر دولت به‌تکرار اعلام و نهضت اسلامی رد کرده است.
در واقع، نوک شمشیر این فیلم، به سوی حزب نهضت اسلامی نشانه رفته است که پنج سال پیش دادگاه عالی تاجیکستان آن را به عنوان یک «سازمان تروریستی و افراط‌گرا» ممنوع کرد؛ و به‌ویژه علیه رهبر آن، محی‌الدین کبیری. معترفان اصلی پسرعمه، برادرزن، خویشاوندان دیگر و رانندۀ پیشین محی‌الدین کبیری هستند. محمدعلی رحماللهف، از پیوندان محی‌الدین کبیری، در حالی که در این فیلم پشت سر او چشم‌انداز دلربایی از روستای "قسم‌دره" منطقه فیض‌آباد را می‌بینیم، خطاب به محی‌الدین کبیری می‌گوید: "از این دِه، شرمنده‌وار گریختی و رفتی، ما را هم شرمنده کردی. مردم این روستا هرگز نمی‌توانند تو را ببخشند". قسم‌دره، زادگاه محی‌الدین کبیری است. همۀ پیوندان او که در این فیلم ظاهر می‌شوند، سال ۲۰۱۶ به یک سال زندان محکوم شده بودند. آقای کبیری می‌گوید اگر آنها تن به اعتراف اجباری نمی‌دادند، برای مدت بسیار درازتری روانۀ زندان می‌شدند.
رهبر حزب نهضت اسلامی تاجیکستان که اکنون در اروپا به سر می‌برد، می‌گوید که اعترافات افراد نزدیک به او در پی معامله‌ای صورت گرفته است. به گفته او ظرف یک ماه همه روزه، نزدیکانش را به اداره امنیت محلی می‌بردند و شکنجه می‌کردند تا این اعترافات حاصل شود. وگرنه به گفتۀ او هر یک از آنها را به ۲۰ تا ۲۵ سال زندان و مصادرۀ اموال تهدید می‌کردند.
در تماس‌های بی‌شمار بی‌بی‌سی فارسی، هیچ مقام حکومتی یا کارشناس نزدیک به آن، حاضر نشد به این سخنان محی‌الدین کبیری پاسخ دهد.
کشور "برای تاجیکان، معلوم" کجاست؟
یکی دیگر از موضوع‌های محوری فیلم "خیانت" کشوری است که از آن ۳۱ بار یاد شده، اما بدون ذکر نام دقیقش. راوی فیلم ۳۱ بار از کشوری می‌گوید که مسلمان است و "برای مردم تاجیکستان، معلوم". ولی یک بار هم نام آن کشور را نمی‌شنویم.
البته، در مواردی، پرده از روی "کشورِ برای تاجیکان معلوم" برمی‌افتد. مثلاً در اعترافات ضبط‌شده که برخی، نام شهرهای قـُم و کرج و پردیس و بومهن و استان مازندران را به زبان می‌آوردند. و در مواردی، نقشه‌ای را می‌بینیم که نمی‌تواند جایی جز ایران باشد.
عبدالستار کریمف، یکی از اعضای محکوم‌شده حزب نهضت اسلامی در "اعتراف" خود می‌گوید: "اکثر جوانان تاجیکی که در حوادث چهارم سپتامبر ۲۰۱۵ شرکت کردند، می‌گفتند که در کرج، مازندران یا قم آموزش‌های نظامی دیده‌اند". منظور از "حوادث" چیزی است که دولت تاجیکستان تلاش برای کودتا به رهبری ژنرال نظرزاده، معاون پیشین وزارت دفاع در سال ۲۰۱۵ می‌نامد. این دومین بار است که حکومت تاجیکستان ایران را به همدستی در "اقدام به کودتا" متهم می‌کند.
اتهامی که بار نخست درست سه سال پیش در فیلمی این‌چنینی مطرح شد و اعتراض کتبی سفارت ایران در دوشنبه را در پی داشت. اما چرا این بار بدون ذکر نام؟
حق نشر عکسTFILMImage captionفیلم خیانت بر مبنای اعترافات افراد بازداشتی و محکوم ساخته شده است.
تورج اتابکی، کارشناس آسیای میانه، بر این باور است که نمی‌توان عامل دخالت روسیه در این زمینه را نادیده گرفت. "روسیه و شاید هم چین به خاطر رابطۀ نسبتاً تنگاتنگی که با ایران دارند، اجازه نمی‌دهند که یکی از کشورهای دارای پیوند با این دو قدرت بزرگ منطقه‌ای مثل تاجیکستان، با ایران وارد رابطۀ بسیار پرتشنجی شود".
اما محی‌الدین کبیری به این گمان است که شاید مقام‌های ایرانی از مجاری غیررسمی به حکومت تاجیکستان هشدارهایی داده‌اند که به نرمش و گرمش نسبی در روابط بین دو کشور انجامیده. ضمن این که از دید او جمهوری اسلامی ثابت کرده است که حزب نهضت اسلامی تاجیکستان از پشتیبانی و کمک‌های معنوی و دیپلماتیک تهران برخوردار نیست و به همین دلیل هم این بار نام ایران به زبان نیامد.
و نگاه سوم به این موضوع از سیدیونس استروشنی، عضو انجمن آزاداندیشان تاجیکستان و پژوهشگر دینی در تبریز ایران است که او هم از متهمان فیلم خیانت است:
"حکومت تاجیکستان به زعم خودش روزنه‌ای را باز گذاشته است، بدین معنا که هنوز هم می‌شود با هم روابط خوب داشت، به شرط اینکه ایران مخالفانی مثل من را "تروریست" بنامد، آنها را از خاکش براند یا به دوشنبه تحویل دهد".
چه با نام و چه بی‌نام، محتوای فیلم خیانت "کشورِ برای مردم تاجیکستان معلوم" را برای همگان معلوم می‌کند. پس چرا ایران، واکنش صریحی به این اتهامات نشان نمی‌دهد؟
سیدیونس استروشنی معتقد است که ایران نمی‌خواهد روابطش با مردم تاجیکستان را تیره کند. "دولت‌ها می‌آیند و می‌روند. مردم می‌ماند. تاجیکستان برای ایران، آمریکا یا حتی عربستان سعودی نیست که با آن موش و گربه شود. ایران و تاجیکستان اشتراکات زیادی دارند و یک پیکر و یک روحند". پس نباید این مسائل را جدی گرفت.
حق نشر عکسTFILMImage captionصحنه‌ای از فیلم خیانت
ایران و مخالفان دولت تاجیکستان
فیلم خیانت مدعی است که ایران، به جوانان تاجیک آموزش تروریستی می‌دهد تا آنها در نهایت حکومت سکولار تاجیکستان را براندازند.
تورج اتابکی چنین طرحی را بعید می‌داند. از دید او ایران در جایگاهی نیست که برای دخالت مستقیم در امور تاجیکستان اقدام کند. می‌گوید:
"در زمان شوروی یک دوجین حزب کمونیست از سراسر جهان در مسکو دفتر داشتند، ولی شوروی با آن کشورها روابط تنگاتنگ داشت. ایران هم که خود را ام‌القرای اسلام می‌داند، به نیروهای اسلامی جهان پناه و امکانات می‌دهد. ولی اینکه بخواهد به اتباع آن کشور آموزش نظامی بدهد که بروند و در کشورشان عملیات نظامی یا تروریستی انجام بدهند، به نظر بعید می‌آید. چرا که این پسند و خورند روسیه نیست و روسیه اجازۀ چنین کاری را نمی‌دهد".
اما در زمان جنگ داخلی تاجیکستان (۱۹۹۲-۹۷) حزب نهضت اسلامی از پشتیبانی مالی و مادی و معنوی جمهوری اسلامی برخوردار بود و ایران به چهره‌های اصلی این حزب پناه داده بود. محی‌الدین کبیری می‌گوید که اکنون از آن حمایت‌ها خبری نیست. به گفته او پس از پایان جنگ و بازگشت مسئولان حزب به تاجیکستان، نهضت اسلامی از ایران هیچ کمکی دریافت نکرده است. می‌گوید:
"پس از پایان جنگ، نهضت اسلامی به مدت ۱۸ سال در تاجیکستان رسماً فعالیت می‌کرد و هیچ کسی یک بار هم نگفته بود که ایران به این حزب کمک می‌کند. اگر می‌گفت، بر پایۀ آن ادعا می‌شد حزب را ممنوع کرد. یعنی در داخل کشور بودیم و ایران به ما کمک نمی‌کرد. حالا که حزب‌مان را تعطیل و "تروریسی و افراطی" اعلام کرده‌اند، چطور ایران می‌تواند به ما کمک کند؟ اگر کمک می‌کرد، امروز ما در ایران زندگی می‌کردیم، نه در اروپا. خود ایران برای انجام دادن داد و گرفت مالی با کشورهای اروپایی مشکل دارد. پس چطور می‌تواند به ما در اروپا کمک کند؟"
در فیلم خیانت برخی از روزنامه‌نگاران خارج‌نشین تاجیکستان هم متهم شده‌اند که رسانه‌هایشان را با پول جمهوری اسلامی راه‌اندازی کرده‌اند. از جمله تارنمای خبری و تحلیلی "اخبار.کام" که این اتهام را مردود می‌داند.
حق نشر عکسTFILM
سازندۀ فیلم کیست؟
فیلم خیانت تیتراژ ندارد. آرم شرکت "تاجیک‌فیلم" تنها مورد اشاره کننده به سازندۀ فیلم است. بی‌امضا بودن فیلم، به گمانه‌زنی‌ها دامن زده است. سیدیونس استروشنی با "۸۰ تا ۹۰ درصد احتمال" حدس می‌زند که "پشت این فیلم، کمیته دولتی امنیت ملی است". محی‌الدین کبیری اما آن را پروژۀ دفتر ریاست جمهوری تاجیکستان می‌داند. در تماسی که با این دفتر داشتم، گفته شد که "خیانت" از آفریده‌های استودیوی تاجیک‌فیلم است و ربطی به این نهاد ندارد.
چند روز پیش رئیس استودیوی تاجیک‌فیلم نام کارگردان فیلم بی‌امضا را اعلام کرد: رستم ستارزاده. نامی که برای محافل خبری تاجیکستان چندان آشنا نیست. هرچند در فیس‌بوک نمایه‌ای دارد. و در جستجوگر گوگل، نام او صرفاً با خبرهای مربوط به فیلم خیانت ظاهر می‌شود.
همزمان، پژوهشگاه راهبردی وابسته به ریاست جمهوری تاجیکستان در تقدیر از این فیلم، کنفرانس علمی و راهبردی برگزار کرده است. هرچند سخنرانان این همایش دعوت بی‌بی‌سی برای تبیین موضع خود را نپذیرفتند. مسئولان استودیوی تاجیک‌فیلم هم به من گفتند که مایل نیستند در این زمینه گفتگو کنند.
حق نشر عکسTFILMImage captionفیلم خیانت تیتراژ ندارد. آرم شرکت 'تاجیک‌فیلم' تنها مورد اشاره به سازندۀ فیلم است.
خیانت، با تمام پرسش‌هایی که پدید آورده، دلیل تازۀ دیگری است بر پنبه شدن همۀ رشته‌های صلح بین تاجیکان که ۲۳ سال پیش حاصل شد.
رئیس‌جمهور تاجیکستان در بزرگداشت روز امضای آن توافق، ماه گذشته رسماً یکی از دو طرف صلح را حذف کرد و گفت که توافقنامه صلح را با حزب نهضت اسلامی امضا نکرده بود، بلکه طرف او "اتحاد نیروهای مخالفین" بود.
اما ستون فقرات آن اتحادیه، همین حزب نهضت اسلامی بود و طرف مذاکرۀ امامعلی رحمان، رهبر وقت این حزب، عبدالله نوری.
دیدگاه و نظرات ابراز شده در این مطلب، نظر نویسنده بوده و لزوما سیاست یا موضع ایرانگلوبال را منعکس نمی‌کند.
افزودن دیدگاه جدید