کشورهای آسیای مرکزی بر سر سه‌راهی: ایران، اسرائیل یا بی‌طرفی؟

سهراب ضیا

با اوج‌گیری تنش در خاورمیانه خطر جنگ تمام‌عیار میان ایران و اسرائیل، دو «دشمن دیرین» در منطقه شدت گرفته است. حالا این سؤال مطرح است که در چنین موقعیتی کشورهای همسایه‌ ایران، از جمله جمهوری‌های شوروی پیشین در آسیای مرکزی، از کدامیک حمایت خواهند کرد.
بحران خاورمیانه و واکنش‌ها در آسیای میانه‌
همسایه‌‌های ایران در آسیای میانه‌ در زمینه تشدید اوضاع در منطقه و افزایش تنش میان ایران و اسرائیل بسیار محتاطانه و عمومی صحبت می‌کنند. هیچ کدام از آنها، در یک سال اخیر به‌صراحت و آشکارا حمله اسرائیل به غزه را محکوم نکرده است. اما به نظر می‌رسد که این کشورها بیشتر هوای فلسطینی‌ها را دارند، تا اسرائیل.
کشورهای آسیای میانه‌ به کشته شدن حسن نصر‌الله، دبیر کل حزب‌الله لبنان در پی بمباران منطقه شیعه‌نشین ضاحیه در جنوب لبنان به دست اسرائیل، در ۲۷ سپتامبر ۲۰۲۴ ، واکنش رسمی نشان ندادند.
تاجیکستان: «طرفدار ثبات و امنیت پایدار در خاورمیانه‌ هستیم»
امامعلی رحمان، رئیس جمهور تاجیکستان، روز پنج‌شنبه‌، ۳ اکتبر ضمن سخنرانی در مجمع گفت‌وگوی همکاری آسیا در دوحه، قطر، گفت: تشدید اوضاع در منطقه خاورمیانه‌ عواقبی فاجعه‌بار خواهد داشت.
به گفته آقای رحمان «راه حل هر گونه اختلاف و نزاع‌، تنها راه‌اندازی مذاکرات و استفاده مؤثر از واسطه‌های سیاسی و دیپلماتیک» است
رئیس جمهور تاجیکستان بار دیگر بر ضرورت رعایت قوانین بین‌المللی، به ویژه منشور سازمان ملل متحد تأکید کرد و خواستار اجرای مصوبه این سازمان در ارتباط با تأسیس «کشور مستقل فلسطین» شد.
امامعلی رحمان از همه طرف‌های درگیر دعوت کرد که «از استفاده واسطه‌های زورآوری خودداری کرده، جهت احیای ثبات و امنیت پایدار در خاورمیانه‌، اقدام‌های واقعی فوری کار بگیرند.»
قزاقستان
این کشور هم سخت نگران تشدید اوضاع در منطقه خاورمیانه‌ است.
نماینده وزارت خارجه قزاقستان روز ۲ اکتبر در نشستی خبری، خواستار خویشتنداری همه طرف‌های دخیل در بحران شد و هشدار داد که ممکن است در صورت ادامه‌ وضع، منطقه وارد «جنگی تمام عیار» شود.
قزاقستان بر اهمیت اتخاذ تدابیر عاجل برای رفع اختلافات توسط راه‌های سیاسی و دیپلماتیک و در چارچوب منشور سازمان ملل و حقوق بین‌الملل تأکید کرده و گفته است که «از ابتکارات جامعه جهانی برای عادی ساختن وضعیت و تأمین امنیت منطقه» حمایت خواهد کرد.
در حال حاضر در اسرائیل، ایران و لبنان بیش از۳۶۰ شهروند قزاقستان، با شمول دیپلمات‌های قزاق و اعضای خانواده‌های آنها اقامت دارند. قزاقستان از آنها خواسته است که تدابیر امنیتی را رعایت کنند، در محل سکونتشان باقی بمانند و مقررات امنیتی کشورهای میزبان را نادیده نگیرند.
ازبکستان
ازبکستان هم گفته است که موضوع امنیت شهروندانش در اسرائیل را پیگیری می‌کند و به ازبک‌هایی که در آن کشور حضور دارند، توصیه‌های امنیتی لازم را داده است.
قرقیزستان
وزارت خارجه قرقیزستان هم با انتشار بیانیه‌ای از طرف‌های نزاع خواسته که از تشدید وضعیت در منطقه جلوگیری کنند. قرقیزستان خواستار «تحکیم تلاش‌های جامعه جهانی برای توقف زودهنگام و کامل خصومت‌ها، آغاز گفت‌وگوهای سیاسی و حل مسالمت‌آمیز درگیری‌ها» شده است.
این کشور به شهروندانش توصیه کرده که از سفر به اسرائیل، ایران و لبنان به دلایل خطرات بالای امنیتی و بی‌ثباتی در منطقه خودداری کنند.
ترکمنستان
تا این ساعت ترکمنستان در رابطه با اوضاع منطقه خاورمیانه‌ رسماً موضعگیری نکرده است.
ترکمنستان کشوری است که موقعیت بی‌طرفی دائمی‌اش را دو بار سازمان ملل رسماً تأیید کرده است.
این کشور معمولاً از اظهار نظر در مورد بحران‌های بین‌المللی خودداری می‌کند.
موقعیت جغرافی و مشترکات
از میان پنج کشور آسیای میانه‌ تنها ترکمنستان با ایران هم‌مرز است. مرز مشترک این دو کشور حدود ۱۱۵۰ کیلومتر است.
اسلام کشورهای آسیای میانه‌ و ایران را به هم می‌پیوندد. بخش عمده جمعیت بیش از ۸۰ میلیونی آسیای مرکزی پیرو دین اسلام و اهل تسنن هستند. در ایران هم اسلام دین رسمی، اما تشیع مذهب رسمی است.
در تفاوت با قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان و ترکمنستان، که مردمانشان از لحاظ زبان و قوم و نژاد با ترک‌ها نزدیکند، تاجیکستان و ایران زبان و فرهنگ مشترک دارند.
صرف نظر از چنین تفاوت‌های مذهبی و زبانی، روابط سیاسی و اقتصادی همه کشورهای آسیای میانه‌ با ایران در سال‌های اخیر رو‌به‌گسترش بوده است. همه این کشورها در تهران سفارت دارند. اما از میان پنج کشور آسیای میانه‌ تنها قزاقستان و ازبکستان در اسرائیل سفارت دارند.
سفارتخانه غیرمقیم تاجیکستان و قرقیزستان در اسرائیل در آنکارا، و سفارت غیرمقیم ترکمنستان در رم واقع است.