موج بيداري در جهان عرب

كشورهاي عربي از زمان شروع قيام مردم تونس كه منجر به بركناري رئيس جمهور مادام العمر تونس شد دستخوش تحولات بزرگي شده‏اند قيامي كه سپس به مصر، پرجمعيترين و مهمترين كشور عربي سرايت كرد در مرحله بعدي كشورهايي مثل ليبي، بحرين، يمن و سوريه را دستخوش ناآرامي كرد گرچه هنوز مردم اين كشورها موفق به تغيير حكومت نشده‏اند همچنان حكمرانان اين كشورها سعي مي‏كنند با دادن وعده‏هاي گوناگون و سركوب شديد جلوي موج بيداري را در كشورهاي خود بگيرند ولي بعيد است بتوانند جوانان عربي كه خواهان تغيير سيستم سياسي كشورشان مي‏باشد را شكست دهند و دير يا زود بايد واقعيت را بپذيرند كه بهار پراگ به جهان عرب رسيده است و مقاومت بي‏فايده است.

براي واكاوي بهتر علت بوجود آمدن موج بيداري در جهان عرب ابتدا مي‏بايست نگاهي به تغييرات ذهني اعراب نگاهي انداخت. بر خلاف تصور عموم ايرانيان كه به خاطر ابتلا به بيماري خودشيفتگي(نارسيسم) خود را برتر از اعراب مي‏دانند و نگاه تحقيرآميزي به عربها دارند و با به كار بردن اصطلاحاتي چون عرب ملخ خور، عرب باديه نشين و ... سعي در برتر جلوه دادن ايراني بر عرب دارند طي سالهاي اخير تغييرات عميق ذهني در جهان عرب بوجود آمده است كه مهمترين دلايل چنين تغيير عظيمي را مي‏توان به شرح زير دانست:

1- تغيير گفتمان روشنفكران جهان عرب

گفتمان روشنفكران عرب در اواخر قرن نوزدهم و قرن بيستم مبتني بر ترويج انديشه‏هاي ناسيونالسيم قومي‏عربي بوده است، شروع اين دوره به نيمه دوم قرن نوزدهم برمي‏گردد و تا پايان جنگ جهاني اول ادامه يافت در اين دوره ملتهاي عربي استقلال خود را بدست آوردند اما در اين موج بيداري اعراب نتوانستند به تمام اهداف خود دست پيدا كنند و تنها منحصر به مبارزات استقلال طلبانه باقي ماند. ناكامي موج اول بيداري جهان عرب موج دوم گفتمان ناسيوناليسم عربي را شكل داد منتها به شكل راديكال كه مي‏توان از آن به عنوان ناسيوناليسم پان عرب براي جهان عرب تفسير كرد و با پيدايش ايدئولوژيهاي راديكال ناصري و بعثي آغاز شد و به ساير كشورهاي عربي سرايت كرد محصول اين جريان فكري به قدرت رسيدن حكومت‏هاي راديكال عربي خواهان وحدت جهان عرب بود كه از طريق كودتاي نظامي به قدرت رسيده بودند، آغاز كننده اين جريان به طور عملي توسط افسران آزاد به رهبري جمال عبدالناصر در مصر بود كه بر عليه حكومت پادشاهي مصر صورت گرفت پس از مصر ما شاهد سرايت موج دوم به كشور عراق بوديم كه موجب بروز سه كودتاي نظامي به ترتيب در سالهاي 1958، 1963، 1968 كه به ترتيب چپ گرايان، ناصريست‏ها، بعثي‏ها را قدرت رساند، كودتاي نظامي در سوريه به رهبري حافظ اسد، كودتاي نظامي در كشورهاي ليبي به رهبري معمر قذافي و كودتاي نظامي در سودان به رهبري سرهنگ نميري همچنين كودتاي نظامي سرهنگان در يمن نشاندهنده موج دوم گفتمان رايج در بين اعراب مي‏باشد كه موجب به قدرت رسيدن ديكتاتورهاي نظامي در اين كشورها شد. گفتمان پان عربي موجب از بين رفتن آزاديهاي فردي و عمومي قرباني شعارهاي جذاب اما غير كارآمدي چون وحدت كشورهاي عربي، همبستگي اسلامي، مبارزه با صهونيست شدند. تجربه وحدت مصر و سوريه در سال 1958 كه توسط رهبران راديكال عرب به اجرا درآمد عملا با شكست رويرو شد و فدراسيون جهان عرب در سال 1971 همچنين ساير تلاشهاي وحدت گرايانه. در ضمن شعارهاي ‏جذاب سوسياليستي موجود در ايدئولوژي ناصري و بعثي هرگز تحقق پيدا نكرد. عدم تحقق وعده‏هاي سياسي، اقتصادي، اجتماعي نخبگان پان عرب، در كنار فساد گسترده طبقه حاكم، سركوب گسترده مخالفان، نبود آزادي بيان و عدم حل مشكل فلسطين، مشروعيت گفتمان روشنفكران و نخبگان پان عرب را به چالش كشيد و عملا موجب شكست موج دوم گفتمان رايج در جهان عرب شد. گفتمان ديگري كه توسط بخشي از روشنفكران جهان عرب مطرح شد گفتمان تشكيل حكومت اسلامي بود گرچه اين روشنفكران و نخبگان اسلامگرا در بوجود آوردن جنبشي مذهبي همانند جنبش مذهبي ايران كه منجر به وقوع انقلاب اسلامي و تشكيل حكومت جمهوري اسلامي شد ناموفق بودند ولي نقش مهمي در بوجود آوردن گروههاي اسلامگرا در كشورهاي عربي ايفا كردند، تشكيل گروههاي چون اخوان المسلمين محصول ترويج گفتمان اسلام سياسي از سوي روشنفكران مذهبي مي‏باشد. گرچه با پيروي انقلاب اسلامي در ايران اميد نخبگان اسلامگرا عرب به منظور تشكيل حكومت اسلامي افزايش زيادي پيدا كرد و افكار دكتر شريعتي در بين روشنفكران اسلامگرا مورد توجه قرار گرفت اما هرگز منجر به وجود آمدن موج بيداري اسلامي در جهان عرب نشد. انجام فعاليتهاي خشونت آميز توسط اسلامگرايان راديكال در منطقه همانند خشونتهاي گسترده در الجزائر، تجربه حكومتهاي مذهبي در خاورميانه، نداشتن رهبر كاريزما و شرايط بين المللي عملا باعث ضعف شديد گفتمان اسلام سياسي در بين اعراب شد، گرچه طي سالهاي اخير اسلام غير سياسي كه بيشتر بر روي اجرا فرائض ديني توسط مسلمانان تاكيد دارد در جوامع عربي رشد كرده است. اجراي اصلاحات سياسي در دهه 1980 و 1990 باعث اميدواري روشنفكران عرب شد منتها اين اصلاحات به علت احتمال به قدرت رسيدن مخالفان به سرعت فروكش كرد. فروكش كردن اصلاحات رسمي در دهه 1990 موجب سركوب شديد مخالفان در كشورهاي عربي شد البته بجز لبنان و تا حدي مراكش و كويت. در دهه 1990 با فروپاشي رژيمهاي ديكتاتوري در بلوك شرق و آمريكاي لاتين گفتمان دموكراسي خواهي مورد توجه جدي روشنفكران و جوانان عرب قرار گرفت و مي‏توان گفت مفاهيمي مثل دموكراسي، رعايت حقوق بشر، حق تعيين سرنوشت از طريق انتخابات آزاد، اصلاحات سياسي جاي شعارهاي كليشه‏‏ايي پان عربي را گرفتند، در اين دوره گرايشات راديكال ناسيوناليسم عربي به ميزان قابل توجهي از محبوبيت خود را در بين اعراب از دست داد و جاي خود را به واقعيات اقتصادي و اجتماعي داد، خواسته‏هاي معترضان در كشورهاي محدود به آزادي سياسي و رفاه اقتصادي مي‏باشد و اثري از آرمانخواهي نسلهاي گذشته در آن ديده نمي‏شود.

2- انقلاب رسانه‏هاي ارتباطي

بوجود آمدن رسانه‏هاي تصويري ماهواره‌اي ‏در دهه 1990 موجب بوجود آمدن شبكه‏هاي ماهواره‏اي عرب زبان شد، نخستين كانال ماهواره‏اي عرب زبان كه راه خود را به منازل اعراب باز كرد شبكه MBC عربي بود كه توسط عربستان سعودي بوجود آمد اما اين كانال و ساير كانالهاي عربي به خطوط قرمز حكومتهاي اقتدارگراي عربي احترام مي‏گذاشتند و از جهت سياسي به تبليغ حكومتهاي اقتدارگراي سنتي مي‏پرداختند و سعي مي‏كردند بينندگان عرب را با پخش برنامه‏هاي سرگرم كننده و خنك مايه سرگرم كنند و از انديشيدن به مسائل مهم سياسي بازدارند اما اين وضعيت در سال 1996 با تاسيس شبكه الجزيره درهم شكسته شد

شبكه‏ايي كه به صورت بسيار جسورانه تمام خطوط قرمز و بت‏ها را درهم شكست، براي نخستين بار در جهان عرب مخالفان حكومتهاي استبدادي عرب توانستند آزادانه نظرات خود را در مورد لزوم تغيير حكومت، اصلاحات سياسي، دموكراسي، حقوق بشر و... بيان كنند. شبكه الجزيره تريبوني شد براي متفكران، روشنفكران و فعالان سياسي مخالف.

شبكه الجزيره اثبات كرد مخالفاني وجود دارند كه براي تغيير حكومتها فعاليت مي‏كنند حتي به منتقدان دين اسلام اجازه داد در اين شبكه صحبت كنند افرادي مانند خانم دكتر وفا سلطان منتقد سوري در مناظره‏هاي شبكه الجزيره شركت كرد و تندترين انتقادات را از دين اسلام، پيغمبر اسلام و مسلمانان انجام داد، حضور چنين افرادي در شبكه الجزيره با توجه نفوذ عميق دين اسلام در بين اعراب و اعتقاد راسخ اعراب مسلمان و مومن كاري بسيار بي باكانه و نشاندهنده جسارت بسيار مديران و كاركنان شبكه الجزيره مي‏باشد. پس از موفقيت شبكه الجزيره و كسب مخاطبين بسيار در جهان عرب ساير شبكه‏هاي عربي نيز به تقليد از الجزيره شروع به شكستن خطوط قرمز و پرداختن به مسائل مهمي چون فساد مالي، مبارزه با استبداد و گسترش گفتمان حقوق بشر و دموكراسي پرداختند. تلاش نخبگان رسانه‏ايي نقش مهمي در افزايش سواد سياسي اعراب ايفا نمود و مي‏توان سومين موج بيداري جهان عرب را كه در تونس آغاز شد محصول حمايت بدون محدوديت رسانه‏هاي حرفه‏اي عربي دانست كه با دادن آزادي بيان و اجازه بيان نظرات گوناگون، امكان تمرين دموكراسي را براي اعراب فراهم آوردند و پس از آغاز قيام اقدام به پوشش گسترده تصويري تظاهرات نمودند. در اين ميان فيسبوك و توييتر هم نقش مهمي در سازماندهي تظاهرات و انسجام جوانان و جامعه مدني ايفا نمود، مي‏توان به جرات گفت بدون تلويزيونهاي خبري ماهواره‏اي و اينترنت امكان بوجود آمدن بهار بيداري در جهان عرب وجود نداشت.

سخن پاياني

در مورد آيند انقلابهاي كشورهاي عربي به سختي مي‏توان اظهار نظر كرد گرچه بسياري از تحليلگران به آينده موج اخير اميدوار هستند گروهي از تحليلگران نگران به قدرت رسيدن جريانات اسلامگرا با تمايلات ضد غربي در منطقه به خصوص در مصر مي‏باشند گرچه بايد پذيرفت ميزان مقبوليت جريانات سياسي اعم از سكولار و اسلامگرا بستگي به عملكرد آنها در فرداي پس از انتخابات دارد كه تا چه حد مي‏توانند خواسته‏هاي مردم را برآورده كنند.

حكومتهاي اقتدارگرايي كه تاكنون در مقابل موج اخير با كشتار مقاومت كرده‏اند با توجه شرايط داخلي و بين المللي شانس چنداني براي مقاومت ندارند و دير يا زود مجبور به تسليم شدن در مقابل انقلابيون مي‏شوند.