اما چرا باید امنیت ایران برای روسیه اهمیت داشته باشد؟ به دو دلیل

روز دوشنبه ۱۳ آوریل (۲۴ فروردین) ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه، با امضای حکمی ممنوعیت تحویل سامانه‌های موشکی زمین به هوای اس-۳۰۰ به ایران را لغو کرد. حکم مزبور بلافاصله قابل اجرا خواهد بود.

پیشینه موضوع باز می‌گردد به قراردادی به مبلغ ۸۰۰ میلیون دلار که در سال ۲۰۰۷ برای فروش ۵ سامانۀ اس-۳۰۰ بین روسیه و ایران به امضا رسید. موشک‌ها به ایران تحویل داده نشد و بالاخره دیمیتری مدودف، رئیس‌جمهور وقت روسیه، در سال ۲۰۱۰ در راستای اجرای قطعنامه ۱۹۲۹ شورای امنیت، دستوری صادر کرد که به موجب آن فروش مجموعه وسیعی از ادوات جنگی، از جمله انواع موشک‌ها، به ایران ممنوع شد. در واکنش به این اقدام، ایران با درخواست غرامت ۴ میلیارد دلاری از روسیه، به دیوان بین‌المللی داوری در ژنو شکایت کرد.

اس-۳۰۰ یکی از سامانه‌های موشکی پیشرفته است که برای رهگیری جنگنده‌ها و موشک‌های بالستیک طراحی شده است. برد آن بیش از صد و پنجاه کیلومتر و توانایی پیگیری هم‌زمان ۱۰۰ هدف و درگیری با ۱۲ هدف را دارد.

چرا روسیه دست به این اقدام زد؟

در پاسخ به این سوال چندین فرضیه مطرح می‌شود.

گروهی معتقدند که این عمل روسیه اولین ضربه مهلک به تحریم‌های یکجانبه آمریکاست که می‌تواند به فروپاشی نظام تحریم‌ها منجر شود. آنان معتقدند که این اقدام روسیه در پاسخ به تحریم‌هائی است که غرب به رهبری آمریکا، بر سر جریانات اوکراین بر روسیه تحمیل کرده است.

سال گذشته، در اوج اختلاف بین روسیه و غرب، برخی کارشناسان آمریکائی پیش‌بینی می‌کردند که پوتین ممکن است از "کارت اس-۳۰۰" و فروش آن به ایران استفاده کند. چنین اتفاقی صورت نگرفت. از این رو، هر چند که این عامل می‌تواند موثر بوده باشد، اما این فرضیه که تصمیم روسیه "صرفا" در پاسخ به غرب صورت گرفته، با توجه به ماه‌ها تاخیر و اینکه روسیه اقدامات تلافی‌جویانه عمده دیگری اتخاذ کرده است، چندان قانع‌کننده به نظر نمی‌رسد.

نظریه دیگر را می‌توان در بخشی از سخنان سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه جستجو کرد. لاوروف، افزایش شدید تنش در یمن و "تحولات نظامی در هفته‌های اخیر در کشور های همسایه یمن" را دلیل "استحقاق ایران برای برخورداری از یک سیستم دفاع هوائی مدرن" دانست.

کارشناسان نظامی آمریکا معتقدند که در صورت تجهیز ایران به سیستم اس-۳۰۰ حمله هوائی اسرائیل به ایران عملا غیر ممکن خواهد شد و آمریکا نیز با در اختیار داشتن تعداد محدودی از "بمب‌افکن‌های رادارگریز با قابلیت حمل بمب‌های سنگرکوب" (B-۲ Spirit)، برای انجام عملیات در ایران با چالش جدی مواجه خواهد بود. یک کارشناس ارشد نظامی آمریکا می گوید: "این ( اس-۳۰۰) جانوری است که کسی نمی‌خواهد به آن نزدیک شود."

اس-۳۰۰ یکی از سامانه‌های موشکی پیشرفته است که برای رهگیری جنگنده‌ها و موشک‌های بالستیک طراحی شده است

انتشار تصمیم روسیه عمدتا با مخالفت آمریکا و اسرائیل روبرو شد. سخنگوی کاخ سفید، جاش ارنست، در واکنشی فوری گفت: "روسیه قاعدتا باید درک کند که ایالات متحده موضوع امنیت متحدان خود را در منطقه بسیار جدی تلقی می‌کند." در پاسخ، رئیس کمیته روابط خارجی مجلس دومای روسیه اظهار داشت: "به نظر می‌رسد که فروش سیستم دفاع هوائی اس-۳۰۰ بیش از همه کسانی را آزرده است که موضوع حمله هوائی به آن کشور (ایران) را مردود نمی‌دانند."

اما چرا باید امنیت ایران برای روسیه اهمیت داشته باشد؟ به دو دلیل.

نخست اینکه، رهبران روسیه با شکل‌گیری یک نظام جهانی تک‌قطبی به رهبری آمریکا در ستیزند. این نگاه استراتژیک منحصر به ولادیمیر پوتین نیست بلکه تمام رهبران سیاسی روسیه را شامل می‌شود. در واقع این نگرش روسی سابقه تاریخی دارد و همین دیدگاه بود که باعث شد بعد از جنگ جهانی دوم دنیای دو قطبی "آمریکا در برابر شوروی" شکل بگیرد.

این تفکر، بلافاصله ایران را هم که با برتری‌جوئی (هژمونی) آمریکا در منطقه مخالف بوده و نیز یک قدرت منطقه‌ای به شمار می‌رود، به عنوان یک شریک راهبردی، در مرکز توجه روسیه قرار می‌دهد. همکاری روسیه با ایران در سوریه، در برابر آمریکا و متحدان آن که در صدد سرنگونی بشار اسد هستند، از همین بینش سرچشمه می‌گیرد.

دوم اینکه، یک ایران بزرگ، اما هرج و مرج‌زده و بی‌ثبات، در مرزهای جنوبی روسیه، آخرین چیزی است که آن کشور آرزوی آن را دارد. تجربیات عراق، سوریه و لیبی نشان داده است که با تضعیف حکومت مرکزی چگونه نیروهای تندرو و مسلح ظهور کرده و اوج می‌گیرند. یک ایران بی‌ثبات، با توجه به خطر همیشگی و واقعی اسلام‌گرایان تندرو چچن که هم اینک بخش عمده‌ای از نیروهای داعش را تشکیل می‌دهند، تهدیدی جدی برای امنیت ملی روسیه به شمار می‌رود.

علیرغم این واقعیت که به دلایل ذکر شده امنیت و ثبات ایران برای روسیه حائز اهمیت است، توجیه روسیه که به خاطر تحولات یمن - و در واقع خطر درگیر شدن عربستان با ایران - دست به چنین تصمیمی زده است چندان منطقی به نظر نمی‌رسد.

کمتر ناظری را می‌توان یافت که معتقد باشد عربستان به تنهائی می‌تواند برای ایران یک تهدید نظامی به حساب بیاید. فراموش نباید کرد که حتی اسرائیل هم با توان نظامی به مراتب بالاتر از عربستان، نهایتا حاضر نشد بدون مشارکت آمریکا دست به حمله نظامی به ایران بزند.

بنابراین تنها در صورت همراهی آمریکاست که عربستان قادر به انجام اقدام نظامی علیه ایران خواهد بود. اما این فرض هم بسیار دور از ذهن به نظر می‌رسد. در حالی که دولت آمریکا روند تشنج‌زدائی را با ایران در پیش گرفته و بی‌وقفه در تلاش برای خاتمه دادن به بحران هسته‌ای ایران است تغییر دفعتی و ۱۸۰ درجه این سیاست و حمله نظامی به ایران منطقی به نظر نمی‌رسد.

قرارداد فروش اس-۳۰۰ به ایران در سال ۲۰۰۷ امضا شد، اما روسیه تاکنون این موشک ‌ها را به ایران تحویل نداده است

در ضمن خطر حمله آمریکا به ایران در سال ۲۰۰۷، در جریان اوج‌گیری تنش بین دولت بوش و دولت احمدی‌نژاد، کمتر از امروز نبود. با این همه روسیه در همان سال ۲۰۰۷ علیرغم بستن قرارداد فروش اس-۳۰۰، از تحویل آن به ایران سر باز زد.

چه عاملی باعث تصمیم اخیر کرملین شد؟

ضمن اینکه تمامی عوامل فوق، از جمله مقابله با غرب در ارتباط با مسئله اوکراین و تامین امنیت ایران به عنوان یک شریک بالقوه استراتژیک در محاسبات روسیه گنجانده شده است، باید عامل اصلی این اقدام روسیه را "در این مقطع"، در جای دیگری جستجو کرد.

این عامل چیزی نیست مگر حصول تفاهم در لوزان و افزایش جدی احتمال رسیدن به یک توافق نهائی هسته‌ای بین ایران و ۱+۵، خارج شدن آن کشور از انزوای سیاسی و اقتصادی، و در نهایت باز شدن بازار ایران بر روی بازیگران بین‌المللی. به گفته محمدجواد ظریف، وزیر خارجه ایران "این اقدام یکی از نقاط مشکل‌ساز در روابط با روسیه را از میان بر می‌دارد."

لئونید ایواشف، مدیر اندیشکده "مرکز تحلیل‌های ژئوپلیتیک" مسکو در مورد تصمیم اخیر روسیه می گوید: "اگر تاخیر کنیم و ایران را در انتظار بگذاریم، فردا، زمانی که تحریم‌ها برداشته شود واشنگتن و متحدانش بازار ایران را خواهند ربود."

تنها در صنعت نفت و گاز صدها میلیارد دلار پروژه و معامله در انتظار برداشته شدن تحریم‌ها است. در این زمینه روسیه یکی از پیشتازان در جهان است. به گزارش مجله فوربز، "روس نفت" در سال ۲۰۱۳ به عنوان بزرگترین شرکت نفت و گاز غیر خصوصی در جهان، اکسون موبیل آمریکا را پشت سر گذاشت.

درتفاهم نامه اقتصادی ۷۰ میلیارد یوروئی که بین ایران و روسیه در شهریور ماه گذشته به امضا رسید و تاکنون اجرائی شدن آن به دلیل وجود تحریم‌ها به تعویق افتاده است، مبادلات بازرگانی در زمینه نفت و گاز، احداث نیروگاه‌های برق، صنعت، معدن، و محصولات کشاورزی گنجانده شده است. وزیر روسی امضاکننده قرارداد گفت "بازار نفت و گاز ایران برای روسیه بسیار جالب است... روسیه می‌تواند حرکت عظیمی در صنعت نفت ایران ایجاد کند." در ضمن ایران قراردادی با روسیه در مورد احداث دو نیروگاه اتمی با احتمال افزایش به ۸ واحد نیز امضا کرده است.

متخصصین کسب و کار معتقدند زمانی که درهای یک کشور در حال توسعه بر روی بازار های جهانی باز می‌شود حضور در آن بازار به عنوان اولین بازیگر، برای کسب سهم بیشتر، حائز نهایت اهمیت است. روسیه نمی‌توانست در حالی که با ایران در دادگاه ژنو مشغول جدال است جای پای اقتصادی محکمی در ایران باز کند. لغو تحریم فروش اس-۳۰۰، با توجه به فشاری که تحریم‌های غرب بر اقتصاد روسیه وارد می‌کند، دریچه جدیدی را بر روی روسیه باز خواهد کرد