در سال‌های اول پس از انقلاب  آجرهای دوهزار و ۸۰۰ ساله ساله لعاب‌دار و رنگینی در تپه‌های قلایچی، در ۷ کیلومتری شهر بوکان در کردستان کشف و به‌صورت قاچاق از ایران خارج شدند. این آثار بعد از ۴۰ سال، با تلاش حقوقی و همکاری دولت سوئیس به ایران پس داده‌شده‌اند و هم‌اکنون در موزه ایران باستان به نمایش درآمده‌اند. نمایش این آثار تا ۱۵ اردیبهشت تمدید شده است و نمایشگاه مجازی آن برای همه قابل‌دسترسی است.

آجرهای لعاب‌دار چطور پیدا شدند؟

این ۵۱ قطعه آجر لعاب‌دار که نقش‌هایی از پرنده، گاو و بز بالدار با سر انسان و دیگر نقش‌های ترکیبی حیوان و انسان در آن‌ها دیده می‌شود مربوط به تمدن مانایی است. مانایی‌ها حدود قرن ۷ تا ۸ پیش از میلاد در منطقه غربی ایران امروز زندگی می‌کردند. اولین بار کشاورزی به نام میرزاعلی این آجرهای منقش و لعاب‌دار را پیدا کرد. او توانسته بود تشخیص دهد آجرها به قصر باستانی منطقه قیلاچی، نزدیک به شهر بوکان تعلق دارند. پیش از کشف میزرا علی، در سال ۱۳۵۵ ولفرام رایس گزارشی درباره این منطقه باستانی منتشر کرده بود.

منبع تصویر،NATIONAL MUSEUM OF IRAN

یوسف حسن‌زاده، باستان‌شناس و برگزارکننده نمایشگاه این آثار می‌گوید: «بلافاصله موجی از مردم با استفاده از شرایط آن زمان و نبود کنترل دولتی، مشغول پیدا کردن و فروختن این آجرها شدند.»

چطور آجرها به خارج قاچاق شدند؟

در سال ۱۳۶۴ درحالی‌که جنگ ایران و عراق در جریان بود، گروهی از باستان شناسان تحت حفاظت امنیتی به سرپرستی آقای احسان یغمایی به منطقه‌ای که این آجرها کشف‌شده بود، فرستاده شدند اما بیشتر آثار موجود تا قبل از رسیدن آن‌ها قاچاق شده بود. این آجرها مانند آثار دیگر به کلکسیون‌های شخصی و یا موزه‌های مختلف راه پیدا کردند.

منبع تصویر،NATIONAL MUSEUM OF IRAN

حفاری‌های غیرقانونی تا ۱۴ سال بعد ادامه داشت تا اینکه در سال ۱۳۷۸ گروه دومی از متخصصان باستان‌شناسی به سرپرستی آقای بهمن کارگر به منطقه فرستاده شدند. کاوش‌های این گروه تا سال ۱۳۸۵ ادامه پیدا کرد و طی آن بقایای کامل معبد مانایی آشکار شد.

در این مدت بخشی از آجرهای قاچاق شده در انباری در سوئیس نگهداری می‌شدند. در سال ۱۹۹۱ (۱۳۷۰) موزه بریتانیا خبردار شد که خانواده‌ای ایرانی قصد فروش آثاری تاریخی را دارد. در این زمان آجرها در انباری در بندر کیاسو، در مرز سوئیس و ایتالیا نگهداری می‌شدند.

چطور آجرها پیدا و به ایران بازگردانده شدند؟

آقای جان کورتیس که در آن دوره مدیر بخش خاورمیانه موزه بریتانیا بود برای بررسی آثار به سوئیس رفت. آقای کورتیس که هم‌اکنون مدیر علمی بنیاد میراث ایران است، متخصص تاریخ آشوری‌ها و ایران باستان است. او با دیدن آجرها متوجه شد که این مجموعه به نواحی باستانی بوکان تعلق دارند و به موزه بریتانیا و دیگر موزه‌های اروپایی توصیه کرد که آن‌ها را خریداری نکنند و تأکید کرد این آثار باید به ایران بازگردانده شوند.

منبع تصویر،NATIONAL MUSEUM OF IRAN

اما صاحبان آجرها تمایلی برای برگرداندن آثار به ایران نداشتند و برای دو دهه دیگر آن‌ها را در انباری در سوئیس نگهداری کردند. در سال ۲۰۰۸ صاحب انبار به دلیل پرداخت نشدن اجاره به پلیس شکایت کرد. به صاحبان انبار مجوز داده شد تا آنچه در انبار است را بردارند. آن‌ها وقتی متوجه این آجرهای تاریخی شدند به مقامات سوئیس اطلاع دادند. آقای کورتیس وقتی از این شرایط جدید خبردار شد با همراهی وکیلی به نام جرمی اسکات با موزه ایران باستان تماس گرفت و وضعیت جدید را اطلاع داد. موزه ایران باستان درخواست رسمی بازگرداندن این آثار را به دولت سوئیس ارسال کرد.

بی‌توجهی به حفظ آثار باستانی در ایران

آقای جبرئیل نوکنده، مدیر موزه ایران باستان می‌گوید عاقبت به دنبال پیگیری رسمی موزه ایران باستان و تلاش‌های دیپلماتیک در ماه دسامبر ۲۰۲۰ (۱۳۹۹) این آثار به ایران بازگردانده شدند. موزه ایران باستان با توجه به شرایط ناشی از همه‌گیری ویروس کرونا نمایشگاه عمومی آثار را به بهار امسال موکول کرد. هم‌زمان موزه ایران باستان، کتابی از مجموعه کامل این آثار همراه با مقاله‌هایی از آقای یوسف حسن‌زاده و جان کورتیس منتشر کرد.

تغییر جایگاه موزه‌ها از محلی که اشیا ثابتی را به نمایش گذاشته‌اند به مکانی برای آموزش و ارتباط مؤثر با مردم، موزه‌های را به اشکال متنوعی از همکاری‌ها و ردوبدل کردن آثار در غالب نمایشگاه‌های مختلف سوق داده است. بازگرداندن آثار به کشورهای اصلی روندی است که در سال‌های اخیر در موزه‌های کوچک و بزرگ جهان رایج‌تر شده است. بسیاری از این موزه‌ها آثاری که سال‌ها در معرض نمایش و یا در انبارهای خود داشته‌اند به کشورهای مادر فرستاده‌اند. موزه‌های آلمان، فرانسه و ایالات‌متحده آثار مهم باستانی کشورهایی چون نیجریه و جمهوری دموکراتیک کنگو را که در حال روبه‌رو شدن دوباره با تاریخ خود و تأثیر استعمار بر آن هستند، به این کشورها بازگردانده‌اند. موزه بریتانیا هم که یکی از بزرگ‌ترین مجموعه آثار باستانی جهان را در اختیار دارد با قبول اینکه در هر زمان فقط یک درصد از مجموعه‌اش را می‌تواند به نمایش بگذارد، در حال بررسی بازگرداندن بعضی آثار شاخص به کشورهای مادرشان است. در این میان مجسمه برنز بنین که در حمله‌ای در ۱۸۹۷ از نیجریه به بریتانیا آورده شده است و آثار مرمرین پارتنون از یونان از موارد جنجالی هستند.