سال گذشته در چنین روزهایی، مساله خروج آمریکا از افغانستان و احتمال فروپاشی دولت قانونی این کشور، موضوع داغ محافل سیاست خارجی در واشنگتن بود؛ رویدادی که در نهایت به بازگشت طالبان منجر شد و رسانه‌های بسیاری را مشغول تئوری پایان کار غرب در خاورمیانه کرد.

حالا که یک سال گذشته، نه تنها از پایان کار غرب در خاورمیانه خبری نیست، بلکه جو بایدن، رئیس‌جمهوری آمریکا در آستانه سفر به این منطقه است؛ سفری که قبل از هر چیز، پیامی مهم برای رهبران منطقه، به ویژه شرکای آمریکا دارد؛ اینکه آنها هنوز اهمیت ژئوپولتیکشان را برای واشنگتن از دست نداده‌اند.

جنگ اوکراین، بسیاری از محاسبات دولت آمریکا را تحت تاثیر قرار داد و موجب شد تا کار به جایی برسد که بایدن، مسیر سیاست خارجی مطلوبش را در خاورمیانه تغییر دهد. حالا دیگر از استراتژی حفظ توازن قوا میان ایران و رقبایش در منطقه خبری نیست و در عوض، بایدن می‌آید که در ازای امتیازاتی که به شدت به آنها نیاز دارد، بر همگرایی رقبای ایران بیافزاید.

کلیدواژه این سفر، «انرژی» است. یا دقیق‌تر، نفت و نیاز دولت آمریکا به کاهش قیمت آن. بایدن چه در نقشه‌هایش برای عقب‌راندن روسیه و چه در محاسبات سیاسی‌اش در آستانه انتخابات میان‌دوره‌ای آمریکا، به شدت نیازمند راهی است تا قیمت انرژی در بازارهای جهانی کاهش یابد.

انتظار می‌رود که او در این سفر موفق شود کشورهای عربی خلیج فارس - به ویژه عربستان و امارات - را راضی کند تا تولید نفت را افزایش دهند. کاهش احتمالی قیمت نفت، هم فشار را بر روسیه افزایش خواهد داد و هم بار سنگین گرانی بنزین را از روی دوش دموکرات‌ها بر می‌دارد.

اما این همه داستان نیست.

بایدن در این سفر با مجموعه متنوعی از چالش‌های سیاسی روبه‌روست که انتظار می‌رود هرکدام در جایی از این سفر چهار روزه، با تحولاتی روبه‌رو شوند. از مساله عمق بخشیدن به عادی‌سازی روابط اسرائیل و کشورهای عربی گرفته، تا تشویق همگرایی نظامی و سیاسی جبهه مخالف ایران و دلجویی از فلسطینی‌ها و تلاش برای پایان دادن به جنگ یمن و حتی شرکت در نخستین نشست سران گروه نوپای «آی ۲ یو ۲» (I2U2) با حضور رهبران کشورهای هند، اسرائیل و امارات.

اول: اسرائیل

 

جو بایدن تاکنون ۱۰ بار به اسرائیل سفر کرده است. اما این اولین باری خواهد بود که او در مقام رئیس‌جمهور آمریکا عازم این کشور می‌شود. سفر رئیس‌جمهور آمریکا در روز چهارشنبه (۱۳ ژوئیه، ۲۲ تیر)‌ از فرودگاه بن‌گوریون (بین بیت‌المقدس و تل‌آویو) آغاز می‌شود؛ جایی که یائیر لاپید به عنوان سرپرست کابینه به استقبالش خواهد رفت.

در اسرائیل، برنامه کاری رئیس‌جمهور آمریکا بسیار شلوغ است. او در مذاکراتش با لاپید به دنبال چانه‌زنی برای گرفتن امتیازاتی برای فلسطینی‌ها و همچنین عمق بخشیدن به عادی‌سازی روابط این کشور با اعراب، به ویژه عربستان است.

از آن طرف اسرائیلی‌ها برنامه‌ مفصلی برای بازدید رئیس‌جمهور آمریکا از تاسیسات نظامی این کشور از جمله سپر دفاع موشکی «گنبد آهنین» و «پرتو آهنین» (Iron Beam) تدارک دیده‌اند. او از اولی بازدید خواهد کرد چرا که کشورش میلیاردها دلار برای ساختش به اسرائیل کمک کرده است. اما علت بازدید از تاسیسات «پرتو آهنین»، تلاش اسرائیل برای فروش این تکنولوژی دفاع هوایی به آمریکاست.

علاوه بر این، بایدن در نشست سران گروه «آی ۲ یو ۲» نیز شرکت خواهد کرد؛ جایی که نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند و محمد بن زاید، رئیس امارات متحده عربی نیز از طریق ارتباط ویدئویی حضور خواهند داشت. ایده چنین گروهی حدود ۹ ماه پیش مطرح شد و «امنیت غذا و دیگر همکاری‌های بین‌المللی» به عنوان هدف اصلی‌اش اعلام شده است.

جز اینها، سقوط کابینه اسرائیل در آستانه این سفر موجب شد تا بایدن یک دیدار دیگر را نیز به برنامه‌اش اضافه کند؛ ملاقات با بنیامین نتانیاهو به عنوان رهبر مخالفان. آمریکا می‌گوید که در انتخابات اسرائیل از هیچ طرفی هواداری نمی‌کند. در عین حال، رابطه تیره نتانیاهو و دموکرات‌های آمریکایی بر کسی پوشیده نیست و جو بایدن نیز در این مدت از انتقادهای پر نیش و کنایه نتانیاهو در امان نبوده.

دوم: فلسطین

 

برخلاف رئیس‌جمهور پیشین آمریکا، بایدن نشان داده با پیچیدگی مساله اسرائیل و فلسطینی به خوبی آشناست و به همین دلیل، دیگر خبری از آشتی‌کنان ناگهانی و «معامله قرن» و ایده‌هایی از این دست نیست. در عوض او در این مدت تلاش کرده تا با از سرگیری حمایت‌های مالی واشنگتن از تشکیلات خودگردان فلسطینی، جلوی فروپاشی این ساختار سیاسی-اداری نحیف را بگیرد.

بایدن همچنین به صراحت اعلام کرده که از ایده تشکیل دو کشور مستقل فلسطین و اسرائیل حمایت می‌کند؛ ایده‌ای که نفتالی بنت، نخست‌وزیر قبلی اسرائیل به صراحت گفته بود تا زمانی که در قدرت باشد به آن تن نخواهد داد.

جو بایدن در روز جمعه (۱۵ ژوئیه، ۲۵ تیر)، ابتدا از بیمارستانی در بیت‌المقدس شرقی بازدید خواهد کرد. به رغم ظاهر ساده این خبر، چنین اتفاقی هرگز سابقه نداشته و هیچ یک از روسای جمهوری آمریکا به مناطق اشغالی بیت‌المقدس شرقی خارج از شهر قدیم، پا نگذاشته‌اند. این بیمارستان در جایی قرار دارد که از نظر فلسطینی‌ها، پایتخت کشورشان خواهد بود.

به همین دلیل نیز مقام‌های اسرائیلی که ادعای حاکمیت بر سراسر بیت‌المقدس را دارند در تلاشند تا در این بازدید، رئیس‌جمهور آمریکا را همراهی کنند. اگرچه این منطقه توسط اسرائیل اداره می‌شود، اما هنوز روشن نیست که کسی از دولت اسرائیل نیز در این بازدید حضور خواهد داشت یا نه. انتظار می‌رود که در جریان این بازدید، جو بایدن کمک قابل‌توجهی را به شبکه بیمارستان‌های فلسطینی در مناطق اشغالی اهدا کند.

او سپس به بیت‌لحم خواهد رفت تا با محمود عباس ملاقات کند. در آنجا نیز انتظار می‌رود که رئیس‌جمهور آمریکا از مجموعه‌ای از کمک‌های مالی به تشکیلات خودگردان فلسطینی پرده بردارد؛ کمک‌هایی که ظاهرا بخشی از آنها از سوی اسرائیل خواهد بود، اما یائیر لاپید تمایلی ندارد که خود شخصا آنها را اعلام کند. با توجه به شرایط اقتصادی ناگوار سرزمین‌های فلسطینی در این روزها، تشکیلات خودگردان بسیار به این کمک‌ها نیاز دارد. اما جز این، انتظار نمی‌رود که جو بایدن قدم بیشتری در مسیر صلح بردارد.

سوم: مساله ایران

،

بایدن در همان روز جمعه از سرزمین‌های فلسطینی به فرودگاه بن‌گوریون بر می‌گردد تا از آنجا به ریاض پرواز کند. این پرواز هم در نوع خود اقدامی بی‌سابقه است چون این نخستین بار در تاریخ است که رئیس‌جمهور آمریکا به شکل مستقیم از اسرائیل به عربستان پرواز می‌کند.

اما چه در عربستان و چه در اسرائیل، این انتظار وجود دارد که مساله ایران در مذاکرات مطرح شود. بن‌بست مذاکرات احیای برجام ادامه دارد و این احتمال وجود دارد که دولت آمریکا از فرصت سفر بایدن بهره ببرد و درباره سناریوهای خاورمیانه «بدون برجام» با شرکایش در منطقه مذاکره کند.

در این مدت همچنین رسانه‌های اسرائیلی از ابتکار عملی برای تشکیل یک ائتلاف دفاع هوایی منطقه‌ای نیز صحبت کرده بودند که ملک عبدالله دوم، پادشاه اردن نیز آن را تایید کرد. به گفته ملک عبدالله، این ائتلاف در حال حاضر همچنان در سطح مذاکرات اولیه دنبال می‌شود. منابع وزارت خارجه آمریکا در این مدت گفته‌اند که در جریان این سفر، بیانیه خاصی درباره این ایده منتشر نخواهد شد.

اگرچه انتظار نمی‌رود که شکل‌گیری چنین ائتلاف مهمی در این سفر اعلام شود، اما این گمانه مطرح است که اصل ایده در مذاکرات - هم با نخست‌وزیر اسرائیل و هم با رهبران کشورهای عربی - مطرح شود؛ به ویژه اینکه چنین طرحی می‌تواند پاسخی باشد به شکایت‌های کشورهایی مانند عربستان که می‌گویند پیشرفت برنامه موشکی ایران به تهدید امنیتی جدی برایشان تبدیل شده است.

از جمله تغییرات استراتژیکی که می‌تواند در این سفر به اشکال مختلف نمود پیدا کند، سرمایه‌گذاری جدی دیپلماسی آمریکا بر افزایش همگرایی در منطقه است. و البته جمهوری اسلامی ایران نیز برای مقاومت در برابر چنین ایده‌ای، به شکل فعالانه‌ای به اقداماتی دیپلماتیک دست زده است و مذاکراتی را با کشورهای قطر، عراق و عمان در آستانه این سفر انجام داده. گزارش‌هایی منتشر شد که هیاتی ایرانی حتی با مقام‌های عالی‌رتبه مصری نیز در عمان دیدار کرده‌اند.

چهارم: عربستان و متحدانش

 

جو بایدن در روز شنبه (۱۶ ژوئیه، ۲۶ تیر) در ایستگاه پایانی سفرش در نشست ویژه سران «شورای همکاری خلیج فارس+۳» شرکت خواهد کرد. رهبران اعضای این شورا (عربستان، امارات، قطر، کویت، بحرین و عمان) در کنار سران سه کشور مصر، عراق و اردن در این نشست حضور خواهند داشت.

هنوز دقیق روشن نیست که رئیس‌جمهور آمریکا در ریاض چه موضوعات مهمی را اعلام خواهد کرد، اما پیشتر تاکید کرده که مساله سفرش فقط نفت نیست و او «برنامه بزرگی» برای منطقه دارد. با توجه به پرواز تاریخی او از اسرائیل به عربستان، این انتظار وجود دارد که عمق بخشیدن به عادی‌سازی روابط اسرائیل بخشی از این برنامه باشد.

رسانه‌های آمریکایی می‌گویند که چانه‌زنی‌ها با عربستان همچنان ادامه دارد. محمد بن سلمان، ولیعهد خبرساز عربستان هرگز چهره محبوبی برای جو بایدن نبوده. بایدن حتی در آستانه سفر تاکید کرد که برای «دیدار با محمد بن سلمان» به ریاض نمی‌رود. هرچند که ملاقات این دو، لحظه مهمی از سفر پیش‌روی بایدن خواهد بود.

محمد بن سلمان در این مدت به شکل قابل ملاحظه‌ای به دلیل مسایلی همچون اتهام نقش داشتن در قتل جمال خاشقجی یا جنایات جنگی در یمن با انتقادهای بسیار رسانه‌های آمریکایی روبه‌رو شده. ضمن اینکه بایدن تا قبل از جنگ اوکراین حتی حاضر نبود با محمد بن سلمان تلفنی صحبت کند، چه برسد به اینکه با او ملاقات کند.

با توجه به این پیش‌زمینه، عجیب نیست که حالا شاهزاده محمد برای عمل کردن به درخواست‌های دولت آمریکا از جمله افزایش تولید نفت، از خود سرسختی نشان بدهد. تا چند ماه پیش این تصویر شکل گرفته بود که او به تایید و همراهی کاخ سفید نیاز دارد. حالا گویی مناسبات زیر و رو شده و او هم فهمیده که تا چه اندازه واشنگتن به او نیاز دارد.

در چنین شرایطی، محمد بن سلمان تلاش خواهد کرد که همراه با شیخ محمد بن زاید، رئیس‌ امارات متحده عربی در بازی کردن کارت‌هایش محتاط باشد. علاوه بر نفت، یکی دیگر از این کارت‌ها برای او روند عادی‌سازی روابط با اسرائیل است که انتظار می‌رود در این سفر با خبرهای تازه‌ای همراه باشد؛ مثلا صدور مجوز پرواز مستقیم برای مسلمانانی که می‌خواهند از اسرائیل در حج شرکت کنند.

پنجم: جنگ یمن

 

یکی دیگر از کارت‌های محمد بن سلمان، جنگ یمن است. در حال حاضر اگر جو بایدن بتواند چشم‌انداز پایان دادن به جنگ یمن را در جریان این سفر پررنگ کند، به امتیازی بسیار مهم دست پیدا می‌کند که اتفاقا بسیار به آن نیاز دارد.

جو بایدن اگرچه ناچار شده سرانجام به ریاض برود و با محمد بن سلمان دیدار کند تا راهی برای کاهش قیمت انرژی پیدا کند، اما این موضوع برای کاخ سفید بسیار هزینه‌بر بوده و خشم بسیاری از هواداران حزب دموکرات و نمایندگان این حزب در کنگره فروکش نکرده است.

تلاش برای پایان دادن به جنگ یمن که در آن اتهامات سنگین «جنایات جنگی» با تسلیحات آمریکایی مطرح است، می‌تواند سفر جو بایدن را از یک اقدام سودجویانه دولت آمریکا به ابتکار عملی بشردوستانه برای پایان دادن به یکی از دشوارترین بحران‌های بشردوستانه حال حاضر در جهان تبدیل کند.

و محمد بن سلمان نیز از این محاسبات آگاه است. او تا همین‌جا در جنگ یمن تصویر سیاستمداری شکست‌خورده را پیدا کرده که هرگز به هدف اولیه‌اش برای سرنگون کردن دولت حوثی‌ها در صنعا، نزدیک هم نشده است. در چنین شرایطی طراحی یک سناریوی برد-برد برای هر دو طرف آسان نیست.

با این حال، محمد بن سلمان درخواست‌هایی دارد که می‌تواند در ازای امتیازاتی که می‌دهد به دنبالشان باشد؛ از تضمین‌های امنیتی و جلب حمایت بیشتر واشنگتن در برابر «تهدیدهای جمهوری اسلامی ایران» تا افزایش حمایت سیاسی کاخ سفید از شخص او در ساختار سنتی خاندان سعودی و هموار شدن راه پادشاهی بعد از مرگ پدرش.

ششم: حقوق بشر

 

اگرچه دولت آمریکا اصرار دارد که حقوق بشر و ارزش‌های دموکراتیک برایش بسیار اهمیت دارد، اما حقوق بشر به طور کلی جای ویژه‌ای در سفر پیش روی جو بایدن به خاورمیانه ندارد.

نه کشته شدن شیرین ابوعاقله، خبرنگار فلسطینی-آمریکایی شبکه الجزیره، نه قتل فجیع جمال خاشقجی، نه سرکوب سیاسی گسترده در کشورهایی مانند عربستان و امارات و نه فقدان هرگونه برنامه اصلاح سیاسی و گذار به دموکراسی در کشورهای عربی خلیج فارس و اعدام‌های گسترده نارضیان سیاسی. انتظار نمی‌رود هیچ‌ کدام از این مسایل به شکلی جدی در مذاکرات جو بایدن و رهبرانی که دیدار می‌کند مطرح شود.