عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای موجب خواهد شد که ایران بتواند در حوزه‌های مختلف اقتصادی فعالیت کند و منافع منطقه‌ای خود را بهبود ببخشد.

همچنین، زیرساخت‌ها و شبکه‌های حمل و نقل ریلی و جاده‌ای، فرودگاه‌ها و بنادر ایران، به ویژه بندر چابهار در اقیانوس هند، نقش مهمی از نظر اقتصادی در فعالیت‌های سازمان همکاری شانگهای خواهند داشت.

همزمان مقام‌های ایران هم تلاش کردند تا از این عضویت، حداکثر بهره سیاسی را ببرند و با تبلیغاتی گسترده، آن را موفقیتی بسیار ویژه تصویر کنند.

فارغ از ابعاد این تبلیغات، که بخشی از آن می‌تواند با انگیزه‌های سیاسی پیگیری شود، واقعیت این است که این عضویت، ممکن است فرصتی مهم برای بخش انرژی و اقتصاد ایران فراهم کند.

اما موانعی که تا امروز بر سر راه توسعه اقتصادی ایران قرار داشته (نظیر تحریم‌ها، انزوای مالی یا فهرست سیاه FATF)، برای بهره‌برداری اقتصادی ایران از عضویتش در شانگهای هم مشکل‌ساز خواهند بود.

امنیت انرژی، پوتین و «باشگاه انرژی شانگهای»

با توجه به حضور روسیه و چین در سازمان شانگهای و نقش مهم این دو کشور در بازار جهانی انرژی به عنوان تولید‌‌‌ کننده و مصرف‌کننده، طبیعی است که امنیت انرژی از اصول اساسی پیمان شانگهای باشد.

طبق پیشنهاد ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه در نشست سال ۲۰۰۶ سران شانگهای در آستانه قزاقستان، ایده تشکیل «باشگاه انرژی» برای تحقق اهداف مندرج در اساسنامه سازمان همکاری شانگهای توسط رهبران کشورهای عضو پذیرفته شد.

در آن نشست، تصمیم گرفته شد تا «باشگاه انرژی شانگهای» برای تشویق همکاری کارآمد منطقه‌ای در حوزه انرژی، بهره‌برداری از زیرساخت‌های موجود و توسعه بخش انرژی، هماهنگی در خط‌مشی‌های عرضه و تقاضا، امنیت خطوط انتقال، رشد همکاری‌های اقتصادی بین کشورهای عضو و سازگاری با تحولات جدید در عرصه اقتصاد جهانی، تشکیل شود.

کشورهای چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، پاکستان، هند و ایران اعضای اصلی «باشگاه انرژی شانگهای» هستند.

افغانستان، بلاروس و مغولستان نیز به عنوان اعضای ناظر حضور دارند و سایر کشورها نیز به عنوان شرکای همکاری در سطح سازمان مشارکت می‌کنند.

این سازمان توانایی تقویت اعضا و تسهیل تجارت را دارد.

کارشناسان انرژی روس بر این باور هستند که مهمترین وظیفه «باشگاه انرژی سازمان همکاری شانگهای»، استقرار کامل آن است. در حال حاضر، این ساختار در سازمان شانگهای به طور عمده به صورت مشاوره‌ای فعالیت می‌کند و به عنوان یک بستر اضافی برای بحث درباره مسائل مختلف انرژی توسط معاونان وزرای انرژی کشورهای عضو شانگهای و کشورهای همکار عمل می‌کند.

در نوامبر ۲۰۲۲، در یک جلسه از شورای سران دولت کشورهای عضو شانگهای، نخست وزیر روسیه، میخائیل میشوستین، به ضرورت استفاده فعال‌تر از باشگاه انرژی شانگهای برای «عمیق تر کردن همکاری عملی در حوزه انرژی» اشاره کرد.

چین نیز به عنوان بزرگترین مصرف کننده انرژی تمایل دارد تا انرژی مورد نیاز خود را از طریق منابع مختلفی مانند روسیه، عربستان سعودی و عراق تامین کند تا بدون وابستگی کامل به یک کشور، امنیت انرژی خود را تضمین کند.

به همین دلیل پکن نگران انحصار روسیه در بازار انرژی منطقه آسیای مرکزی است. در واقع پکن ترجیح می‌دهد در چارچوب روابط دوجانبه با کشورهایی مانند قزاقستان، ازبکستان و حتی روسیه در حوزه انرژی همکاری کند.

ایران و امنیت انرژی سازمان شانگهای

در شرایط معمولی عضویت رسمی ایران در سازمان شانگهای می‌توانست برگ برنده سیاست خارجی دولت ابراهیم رئیسی تلقی شود. اما ایران برای بهره گیری از مزایای کامل عضویت رسمی در شانگهای با توجه به مشکلات متعدد فعلی در سیاست خارجی خویش راه درازی پیشرو داد.

در گزارش ماه ژانویه گذشته اداره اطلاعات انرژی آمریکا، ذخایر گازی ایران در سال ۲۰۲۱ نسبت به سال قبل از آن، به میزان سه تریلیون فوت مکعب افزایش یافت. اداره اطلاعات انرژی آمریکا در گزارش قبلی خود، ذخایر گاز طبیعی ایران را حدود ۱۲۰۰ تریلیون فوت مکعب اعلام کرده بود.

با توجه به گزارش اداره اطلاعات انرژی آمریکا، کل ذخایر نفت ایران در پایان سال ۲۰۲۱ در حدود ۲۰۹ میلیارد بشکه تخمین زده شده است، که این عدد بیشتر از تمام کشورهای جهان به جز ونزوئلا و عربستان است. این یعنی منابع عظیم انرژی ایران می تواند برگ برنده ایران در امنیت انرژی کشورهای عضو شانگهای محسوب شود.

اگر ایران از سوی ایالات متحده آمریکا تحت تحریم نشده بود و تهران می‌توانست ظرفیت تولید نفت و گاز طبیعی خویش را افزایش دهد، عضویت رسمی ایران در شانگهای به عنوان یکی از بزرگترین دارندگان منابع نفت و گاز، برای چین به عنوان بزرگترین مصرف کنندگان انرژی در این سازمان، به مزیتی بسیار مهم تبدیل می‌شد.

تشکیل باشگاه انرژی در سازمان شانگهای نیز می‌تواند به عنوان یک مکانیسم برای تنظیم مسائل انرژی در این سازمان، در درازمدت به نفع ایران باشد.

کارشناسان مطرح انرژی در مورد سطح عملکرد باشگاه انرژی شانگهای بر این عقیده هستند که فعالیت این باشگاه باید در چهار سطح جهانی، منطقه‌ای (اوراسیا)، سطح زیر منطقه‌ای یعنی آسیای میانه و سطح محلی مورد ارزیابی قرار گیرد.

نیاز به بازبینی ساختار «باشگاه انرژی شانگهای»

در حداقل ۱۲ سال گذشته، ویتالی بوشوف، یکی از برجسته‌ترین متخصصان انرژی روسیه و مدیرعامل مؤسسه استراتژی انرژی، مراحل زیر را برای تبدیل سازمان همکاری شانگهای در حوزه انرژی از یک سکوی بحث و مشاوره به یک شرکت کامل در ترتیب جهانی انرژی پیشنهاد کرده بود:

• هماهنگی سیاست‌های انرژی و هماهنگی برنامه‌های توسعه بلندمدت انرژی کشورهای عضو و ناظر و شرکای آنها
• توسعه و اجرای تدابیر جمعی امنیت انرژی
• توسعه سیستم ارتباطات حمل و نقل انرژی
• توسعه یک مکانیزم اقتصادی مشترک برای اجرای سیاست‌های انرژی کشورهای عضو
• هماهنگی برنامه‌های سرمایه‌گذاری کشورهای عضو
• همکاری اطلاعاتی
• توسعه فعالیت هماهنگ در بازار جهانی انرژی

رسانه‌های دولتی ایران مدعی هستند که عضویت رسمی ایران در سازمان همکاری شانگهای، یک گام مثبت در جهت تنوع‌بخشی روابط بین‌المللی ایران و اقدامی جدی در راستای دیپلماسی اقتصادی و امنیتی است.

آمارها نشان می‌دهد که آینده این سازمان در اقتصاد جهانی روشن است و در نهایت منجر به ارتقای رتبه اقتصادی ایران خواهد شد.

با توجه به منافع متضاد ایران و روسیه در بازار جهانی انرژی و حضور هر دو کشور در شانگهای نمی‌توان انتظار داشت که باشگاه انرژی شانگهای هم تامین کننده منافع تهران در بازار منطقه‌ای انرژی باشد و هم تامین کننده منافع مسکو.

با حمله روسیه به اوکراین و اعمال تحریمها علیه صادرات انرژی روسیه مسکو مجبور شد تمرکز خود را بر روی بازار شرق آسیا یعنی چین و در جنوب آسیا یعنی هند متمرکز کند و بازار صادرات انرژی خویش را تغییر دهد.

مسکو بدون توجه به آینده جنگ اوکراین درصدد افزایش نقش خود در امنیت انرژی هند و چین است. یعنی ایران با رفع تحریم‌ها هم باید با روسیه و عربستان سعودی در بازار انرژی چین رقابت کند.

ایران در شرایط تحریمی فقط می تواند به فروش نفت ارزان به چین ادامه دهد و نمی تواند امیدوار باشد تا پس از عضویت رسمی در پیمان شانگهای، پکن در زیر ساختار انرژی و ارتباطی ایران سرمایه گذاری خارق‌العاده‌ای انجام بدهد.

عضویت رسمی ایران در سازمان همکاری شانگهای و همچنین باشگاه انرژی شانگهای می‌تواند موفقیتی نمادین برای سیاست خارجی ایران لحاظ شود.

تهران باید ابتدا مشکلات متعدد صنعت انرژی در داخل کشور را حل و فصل کند که این امر بدون توافق جدید اتمی و رفع تحریمها عملیاتی نخواهد شد.

پس از تصویب احتمالی اف ای تی اف (اگر واقعا بالاخره چنین اتفاقی رخ بدهد) ایران در میان مدت می‌تواند نقش خود را در «باشگاه انرژی شانگهای» افزایش دهد. اما در کوتاه مدت نمی‌توان انتظارداشت ایران نقش موثری در باشگاه انرژی شانگهای داشته باشد.