ابراهیم رئیسی به عنوان رییس جمهور ایران پس از ۱۱ سال در حالی راهی آفریقا شد که جمهوری اسلامی در این چهار دهه همواره نگاه ویژه ای به آفریقا در سیاست خارجی خویش داشته است.

به گفته علی بهادری‌جهرمی سخنگوی دولت هدف اصلی این سفر، ارتقاء روابط با کشورهای دوست و همسو، توسعه بازار محصولات دانش‌بنیان، همکاری در ایجاد و توسعه مراکز فناوری و نوآوری مشترک، صادرات خدمات فنی، مهندسی، کشاورزی و پزشکی، و به طور کلی تنوع‌بخشی به مقاصد صادراتی جمهوری اسلامی ایران است.

در حال حاضر قاره آفریقا به خاطر وجود منابع زیاد و ذخایر فلز و عنصرهای گرانبها که در مسیر گذار انرژی مثل ساخت باتری های لیتیومی مورد نیاز هستند، به محل رقابت قدرتهای بزرگ تبدیل شده است. قدرتهای منطقه ای خاورمیانه نیز در صدد افزایش روابط خویش با کشورهای آفریقایی هستند.

علیرغم پتانسیل بالای آفریقا حجم تجارت ایران با کشورهای آفریقایی قابل قیاس با حجم تجارت آمریکا، روسیه، چین یا ترکیه نیست.

سهم ایران از تجارت قاره آفریقا که تقریباً ۱۲۰۰ میلیارد دلار است، در حال حاضر تنها ۰.۱ درصد است.

صادرات ایران به این قاره در سال‌های گذشته به طور متوسط ۶۰۰ میلیون دلار بوده است. با این حال، با تلاش‌های انجام شده، حجم تجارت با قاره آفریقا در سال اخیر به بالای ۱ میلیارد دلار رسیده است.

افزایش حضور ایران در صنعت انرژی آفریقا

کارشناسان انرژی در ایران بر این باور هستند که توسعه روابط ایران با کشورهای قاره آفریقا در حوزه انرژی فرصتی مثبت است.

این همکاری شامل توسعه زیرساخت‌های انرژی، انتقال و توزیع انرژی، توسعه منابع تجدیدپذیر و تبادل تکنولوژی و دانش فنی است. این تعامل می‌تواند به توسعه و رشد اقتصادی، تبادل فرهنگ و تجارت مفید بین دو طرف منجر شود.

قاره آفریقا صادرکننده نفت و گاز است. اما با وجود تولیدکنندگان مهم و ظرفیت‌های استخراج و تولید گاز طبیعی، همچنان امکان همکاری در حوزه انرژی وجود دارد. اقدامات در برخی کشورهای آفریقایی و در ابعاد کوچکتر می‌تواند مفید باشد، مانند توسعه همکاری‌های تجاری، ارائه فناوری و تأمین فراورده‌های نفتی.

در دوران بحران انرژی و پس از حمله روسیه به اوکراین نقش آفریقا در امنیت انرژی اروپا افزایش یافت و به تدریج نقش آفریقا هم در امنیت عرضه انرژی و هم در پروسه گذار انرژی افزایش خواهد یافت طبیعی است که رقابت در این قاره بین کشورهای عمده تولیدکننده و صادر کننده انرژی و تکنولوژی بیش از این هم افزایش یابد.

پیش از انقلاب ایران در آفریقای جنوبی پالایشگاه فراسرزمینی داشت. شرایط تحریمی و حکومت آپارتاید در آفریقای جنوبی باعث شد تا ایران سهام خود را رد پالایشگاه فراسرزمینی در آفریقای جنوبی بفروشد.

یکی از مواردی که می توان انتظار داشت در جریان سفر رئیسی به آفریقا مورد توجه قرار گیرد احداث پالایشگاههای فراسرزمین در آفریقا توسط ایران است.

کارشناسان انرژی در ایران بر ضرورت احداث پالایشگاههای فراسرزمینی ایران در آفریقا تاکید می کنند. بر این اساس کشورهای قاره آفریقا می‌توانند یک پتانسیل خوب برای ایران در انتقال دانش و فناوری در حوزه‌های مختلف باشند.

ایران با تجربه‌های خود در طراحی پالایشگاه و تجهیزات نفتی، مانند پالایشگاه خلیج فارس، قادر است در این زمینه در قاره آفریقا فعالیت کند.

همچنین، در حوزه انتقال دانش فنی نیز ایران تجربیات قابل توجهی دارد و می‌تواند اقدامات مفیدی در این زمینه در قاره آفریقا انجام دهد.

صنعت پتروشیمی آفریقا و پتانسیل ایران

ابراهیم رئیسی روز چهارشنبه در جریان سفر به کنیا از پتانسیل ایران برای همکاری با کنیا در بخش پتروشیمی خبر داد. به گفته رئیسی ایران در حوزه‌های مواد پتروشیمی، کشاورزی، شیلات و علم و فناوری دارای تجربه‌ها و دستاوردهای بسیار ارزشمندی است.

باید در نظر داشت که متنوع‌سازی بازارهای هدف صادرات محصولات پتروشیمی و فرآورده‌های پلیمری، یکی از سیاست‌های کلیدی تجارت پتروشیمی ایران در دوران پسابرجام است.

در دوران برجام محموله‌های پتروشیمی ایران به برخی از کشورهای قاره آفریقا مانند الجزایر، نیجریه، کنیا، تانزانیا و آفریقای جنوبی صادر شد.

در آن زمان شرکت‌های مختلف نیز بازاریابی برای افزایش صادرات محصولات پتروشیمی به کشورهای قاره آفریقا را در دستور کار خود قرار داده‌اند و با حضور در نمایشگاه‌های منطقه‌ای و اعزام هیات‌های تجاری، این فرآیند را تسریع کرده‌ بودند.

اردیبهشت گذشته احمد اسدزاده معاون وزیر نفت در امور بین الملل و بازرگانی در گفتگو با خبرگزاری فارس گفته بود که ارزش واردات ۸ قلم از محصولات نفتی توسط آفریقا سالانه ۱۰۰ میلیارد دلار است که اگر فقط ۱۰ درصد از این بازار به ایران اختصاص پیدا کند معادل ۱۰ میلیارد دلار است.

به گفته اسدزاده با توجه به اطلاعات مربوط به ظرفیت پالایشی آفریقا، که تقریباً ۳ تا ۴ میلیون بشکه در روز است و نیمی از آن غیرفعال است، ایران می‌تواند فرصتی را داشته باشد تا با ارائه خدمات فنی و مهندسی، این ظرفیت را احیا کند.

با وجود اینکه ایران قصد دارد حجم تجارت با آفریقا را در کوتاه مدت به دو میلیارد دلار برساند اما اگر این هدف هم عملیاتی شود نمی تواند راضی کننده باشد.

به گفته اسدزاده به منظور توسعه تجارت با قاره آفریقا، ایجاد خطوط کشتیرانی و روابط بانکی می‌تواند اقدامات مؤثری باشند. در سال ۱۴۰۰، ۱.۲ میلیون تن انواع محصولات پتروشیمی به ارزش ۵۵۴ میلیون دلار به آفریقا صادر شده است، در حالی که این عدد در سال ۱۳۹۹ حدود ۱۱۲ میلیون دلار بوده است.

با ایجاد خطوط کشتیرانی مستقیم و روابط بانکی، امکان افزایش صادرات و تسهیل در تبادل تجاری با قاره آفریقا وجود دارد. این در حالی است که عربستان سعودی در سال ۲۰۱۲ فقط به آفریقای جنوبی بیش از چهار میلیارد دلار صادرات داشته بود.

با توجه به بازار خوب آفریقا برای محصولات پتروشیمی ایران باید پرسید که چرا این پتانسیل تا به امروز بصورت کامل مورد استفاده قرار نگرفته است.

محمد خطیبی نماینده سابق ایران در اوپک معتقد است که ساخت پالایشگاه و سرمایه‌گذاری در قاره آفریقا همراه با هزینه بالا و نیاز به زمان طولانی است. اما از طریق بهره‌برداری از پتانسیل پالایشگاه‌های موجود در این کشورها، ایران می‌تواند سرمایه‌گذاری کند و صادرات خود را افزایش دهد.

به گفته خطیبی ایران با نشان دادن پتانسیل‌های بالایی در حوزه پالایشگاه و توانایی در ارتقا پالایشگاه‌های کشورهای دیگر، به افزایش صادرات خود گام برده است. بدون شک، کشورهای قاره آفریقا نیز می‌توانند گزینه‌های مناسبی برای همکاری در این حوزه باشند.

ایران برای افزایش سطح همکاریهای خود با کشورهای آفریقایی در بخش انرژی با چالشهای زیادی نیز روبروست. روسیه روابط خویش را با کشورهای آفریقایی به بالاترین سطح در دهه های اخیر رسانده است سرمایه گذاری چین و آمریکا در زیر ساختار انرژی آفریقا به سرعت در حال افزایش می باید چین نگاه ویژه ای به آفریقا در پروژه راه ابریشم خویش دارد.

ایران از منابع مالی زیاد برای سرمایه گذاری در زیر ساختار انرژی آفریقا برخوردار نیست اما با توجه به تخصص مهندسان ایرانی در بخش نفت می تواند با تعمیر و ارتقا برخی پالایشگاهای آفریقای به تدریج نقش خود را در امنیت عرضه انرژی و زیر ساختار آفریقا افزایش دهد که این امر هم باعث افزایش حجم تجارت بین تهران و کشورهای آفریقایی شود و هم به تدریج زمینه افزایش نفوذ سیاسی ایران در منطقه را فراهم می آورد.

دولت ابراهیم رئیسی نیازمند بازشناسی پتانسیل بازار آفریقا بویژه در بخش انرژی است. باید شرایط حضور بخش خصوصی ایران در آفریقا فراهم تر شود طبیعی است که تداوم تحریمها نیز باعث تردید کشورهای آفریقایی برای ارتقای روابط تجاری با ایران خواهد بود انرژی می تواند فصل جدیدی در روابط ایران با آفریقا را رقم زند.